Czas w ujęciu psychologicznym

CZAS W UJĘCIU PSYCHOLOGICZNYM

Słowa kluczowe: czas, chronopsychologia, percepcja czasu, badania nad czasem.

ABSTRAKT

Rozważania nad czasem od zawsze towarzyszyły człowiekowi, jest on bowiem kategorią obecną na każdym etapie istnienia, od narodzin aż do śmierci. Już nawet starożytni prezentowali swoje przemyślenia na ten temat, a na przestrzeni dziejów różni filozofowie (np. Św. Augustyn, Kant) czy naukowcy (np. Einstein) tworzyli teorie dotyczące czasu, jego upływu oraz sposobu, w jaki jest spostrzegany (Bajcar, 2000). Czas odgrywa niemałą rolę w funkcjonowaniu człowieka – każde zjawisko i każdy proces psychiczny ma charakter temporalny (czasowy) (Zając – Lamparska, 2011). Dlatego nie powinien dziwić fakt, że wzbudził on również zainteresowanie psychologów.

WSTĘP

Na wstępie należy zaznaczyć, że czas to zmienna trudna do jednoznacznego zdefiniowania i opisania (Popiołek, Chudzicka – Czupała, 2010), a zjawisko czasu, zwłaszcza psychologicznego, jest złożone i różnie rozumiane przez wielu badaczy (Uchnast, Tucholska, 2003). Upływanie czasu jest bowiem silnie zabarwione indywidualnością i emocjami każdego człowieka (Nosal, 2001). Mimo to czas jest uniwersalnym konstruktem uwzględnianym w prawie każdym obszarze badawczym (Sędek, Bedyńska, 2010).

Psychologiczne studia nad czasem charakteryzuje duża różnorodność. Czas, zarówno fizyczny, jak i psychologiczny, ma złożoną naturę, dlatego badacze koncentrują się na wybranych jego komponentach (Popiołek, Chudzicka – Czupała, 2010). Współcześnie problematyka czasu rozwija się głownie w paradygmatach: psychofizjologicznym, psychofizycznym, egzystencjalnym, poznawczym i rozwojowym. W ramach każdego podejścia podejmowane są inne badania i rozwiązywane są inne problemy (Zając – Lamparska, 2011).

CZAS NA RÓŻNICE MIĘDZYKULTUROWE

Na gruncie psychologii międzykulturowej ocenia się m.in. poglądy różnych kultur na temat czasu, jego upływu i kontroli nad nim. Czas może być bardzo ciekawym obiektem porównań międzykulturowych, ponieważ sam jest często powodem konfliktów czy nieporozumień między ludźmi. W jednych kulturach czas płynie wartkim nurtem, a ludzie żyją pod jego presją. W innych wydaje się stać w miejscu, a człowiek dostosowuje się do cykli przyrody (Kwiatkowska, Sztuka, 2010). W 1980 roku badacze Levine, West i Reis (za: Kwiatkowska, Sztuka, 2010) przeprowadzili badanie, w którym sprawdzali stosunek Amerykanów i Brazylijczyków do punktualności oraz własnej odpowiedzialności za spóźnianie się. Brazylijczycy określali siebie jako mniej punktualnych niż mieszkańcy USA, ponadto czas, po upływie którego badani z Ameryki Południowej uznawali kogoś za spóźnionego czy też przychodzącego za wcześnie, był znacznie dłuższy niż w przekonaniu badanych z Ameryki Północnej.

CHRONOPSYCHOLOGIA

Możemy również wyodrębnić obszar badań, który opiera się na tzw. chronopsychologii, czyli nauce opisującej psychologiczne aspekty funkcjonowania dobowego człowieka oraz różnice indywidualne w tym zakresie (Ciarkowska, 2010; Iskra – Golec, 2010). Bada się m.in., jak zmienia się nastrój człowieka w ciągu dnia. I tak badacze wskazali, że relatywnie największe natężenie negatywnych emocji obserwuje się w godzinach porannych, a nastrój pozytywny rośnie wraz z upływem doby. Matthews (1986, za: Ciarkowska 2010) w swoim eksperymencie wykazał, że pacjenci o podwyższonym poziomie lęku, w godzinach porannych osiągali niskie wyniki w zadaniach wymagających twórczego myślenia, ale wieczorem rozwiązywali je znacznie poprawniej.

Prowadzone są również badania uwzględniające relacje między czasem a chorobami psychicznymi. Dowiedziono, że osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne wykazują stałe błędy w postrzeganiu czasu. Jeden z takich błędów dotyczy np. prędkości z jaką upływa czas. Osoby, dla których czas upływa wolno, często mają wrażenie tkwienia w teraźniejszości. Częściej popadają w depresję i są przekonane, że im się nie poprawi. Silne zaabsorbowanie przeszłością nasila symptomy depresji (Zimbardo, Boyd, 2009). Bada się różne grupy chorych. Prowadzone są badania nad percepcją czasu u osób chorych na schizofrenię (Stecka, 2012), ale także u  przewlekle chorych somatycznie, np. ze stwardnieniem rozsianym (Kramarczyk, 2011). Wyniki pokazują, że schizofrenicy przejawiają większe skoncentrowanie na przeszłości oraz większą dezorganizację czasu. Mówi się też, że ich głównym problemem jest zagubienie pomiędzy przeszłością, teraźniejszością a przyszłością, co powoduje utratę poczucia kontroli nad rzeczywistością (Stecka, 2012).

ROZMAITE INTERPRETACJE

Człowiek w swojej aktywności stara się poznać oraz wyjaśnić fenomen czasu. Rozmaite interpretacje pojęcie wynikają z tego, że ludzie mają duży stopień swobody w wyborze osobistych reprezentacji rzeczywistości. Jednostka może więc w różny sposób doświadczać czasu, mieć różne przekonanie o możliwości poznawczej kontroli nad jego upływem. Może także mieć przekonanie, że panuje nad czasem i nie czuje zagrożenia ani presji ze strony  jego upływu. Z drugiej strony, może uświadamiać sobie destrukcyjną rolę czasu i związaną z tym ulotność oraz krótkotrwałość (Bajcar, 2000).

Badacze wymieniają wiele umysłowych reprezentacji czasu: linearny, cykliczny, niekontrolowany, tajemniczy, destruktywny, iluzoryczny (Nosal, 2004) czy destruktywny, konstruktywny, płynny, nieuchwytny, cykliczny, wieczny, tajemniczy (Lombranz i in., 199; za: Bajcar, 2000).  Osobista koncepcja czasu jest wymiarem osobowościowym człowieka i różnice indywidualne mają na nią duży wpływ. Badacze Lombranz, Shomtkin i Verdin (1991; za: Bajcar, 2000) wykryli np. że studenci kierunków humanistycznych uważają czas za bardziej nieuchwytny i iluzoryczny, zaś kierunków ścisłych, ujmują go raczej fizycznie, jako konstrukt cykliczny. Nosal (2004) w swoich badaniach zaobserwował pewne różnice między płciami. Kobiety postrzegają czas jako bardziej cykliczny i płynny niż mężczyźni. Autor tłumaczy to między innymi tym, że być może u kobiet cykle biologiczne w stały sposób wpływają na doświadczanie czasu.

PERSPEKTYWY CZASOWE

W psychologii czasu bardzo ważne miejsce zajmują perspektywy czasowe. Wyczerpująco opisują je w swojej książce P. Zimbardo oraz J. Boyd (2009). Wyróżniają oni trzy podstawowe perspektywy: przeszłościową, teraźniejszą oraz przyszłościową. W ramach każdej z nich istnieją bardziej szczegółowe: przeszłościowo – negatywna, przeszłościowo – pozytywna, teraźniejsza fatalistyczna, teraźniejsza hedonistyczna, przyszła oraz przyszła transcendentna. I tak np. perspektywa teraźniejsza fatalistyczna to koncentracja na braku kontroli nad sytuacją, wynikająca z przekonania, że bieg życia jest z góry przesądzony, niezależnie od tego, co będzie robiła dana osoba.

Perspektywy znacząco wpływają na nasze życie. Oddziałują na relacje z innymi ludźmi, na nasz stosunek do pieniędzy, do szczęścia, do sukcesu, itp. Pozostając w rozróżnieniu na trzy perspektywy, niektórzy podkreślają, że istotna jest umiejętność swobodnego posługiwania się nimi w psychologicznej przestrzeni czasu, a nie sama preferencja którejś z nich. Z uwagi na ich specyfikę, a także potrzeby wynikające z aktualnej sytuacji jednostki, istotne wydaje się docenienie wagi każdej z perspektyw (Uchnast, Tucholska, 2003). Orientacja temporalna łączona jest w badaniach z bardzo wieloma zmiennymi: z płcią, wiekiem, zmiennymi demograficznymi, właściwościami osobowości, z lękiem, potrzebą osiągnięć, sposobami radzenia sobie ze stresem, itp. (Zając – Lamparska, 2011).

PERCEPCJA CZASU

Uczeni zajmują się również percepcją czasu. Badania polegają przede wszystkim na identyfikowaniu czynników, które skracają lub wydłużają subiektywnie doświadczany czas.  Prowadzone są różnorodne eksperymenty, w tym na przykład dotyczące upływu czasu podczas stania w kolejce czy czekania na zielone światło (Zakay, 1990, za: Mańczak, 2011). Próbuje się wyjaśniać, jak czas dociera do człowieka, w jak sposób tworzy się w naszym umyśle poczucie przemijania zdarzeń i jak mózg rejestruje upływ zdarzeń. Szuka się odpowiedzi na pytanie, dlaczego czasem mamy wrażenie, że czas wlecze się bez końca, a w innych, że umyka i „przecieka nam przez palce” (Szeląg, 2010).

Prowadzone są również badania nad fizjologicznymi podstawami tzw. „wewnętrznego zegara”. Poszukuje się neuronalnych podstaw mechanizmu odpowiedzialnego za prawidłową percepcję czasu. Badania takie często prowadzi się z wykorzystaniem nowoczesnego sprzętu do neuroobrazowania (Mańczak, 2011). Wiele danych pokazuje, że zaburzeniom neurorozwojowym, neurodegeneracyjnym, a także procesom normalnego chronologicznego starzenia się towarzyszą deficyty w zakresie przetwarzania czasu. Dlatego prowadzi się badania na ten temat w grupach np. osób z afazją, autyzmem czy Alzhaimerem (Szeląg, 2010).

Świat nieustannie się zmienia i rozwija, a wraz z tym funkcjonowanie człowieka i jego stosunek do rzeczywistości. Percepcja czasu, odczuwanie go, zmieniają się na przestrzeni dziejów. Odmienność w jego spostrzeganiu charakteryzuje różne epoki historyczne, na co niemały wpływ mają nowe sposoby jego pomiaru, wynalazki typu pociąg, samolot, telefon czy Internet, wyznawane ideologie.

Człowiek tworzy coraz to nowe urządzenia, które zmieniają nasze życie, a jego wyobraźnia pod tym względem zdaje się nie mieć końca. Tempo zmian dokonujących się dziś, jest nieporównywalnie szybsze niż w epokach poprzednich (Szpunar, 2008). Wyścig z czasem wkroczył w nasze życie, a szybkość dotyczy wszystkiego, łącznie z modą (Ledzińska, 2010). I tak człowiek ze średniowiecza, który nie miał zegarka, na pewno inaczej odnosił się do czasu niż współcześni ludzie. Można przypuszczać, że wraz z rozwojem technologii, zajdą kolejne przekształcenia. Dlatego też psychologia czasu musi być wrażliwa i czuła na wszelkie zmiany oraz powinna iść z „duchem czasu”, podążać za tym, co się dzieje w społeczeństwie.

NOWE POJĘCIA ZWIĄZANE Z CZASEM

Współcześnie powstają nowe pojęcia związane z czasem, bowiem w dobie nowych technologii, Internetu, stosowana terminologia jest niewystarczająca lub nieadekwatna do rzeczywistości. Formułowane są nieznane wcześniej określenia temporalne, między innymi: „czas punktowy”, „czas momentalny” czy „czas bezczasowy”. W „czasie punktowym” kładzie się nacisk na pojedyncze wydarzenia z życia człowieka, brakuje w nim ciągłości zdarzeń oraz myślenia przyczynowo-skutkowego. Przykładem jest np. oś czasu na Facebooku. W dobie Internetu czas zaczyna być ograniczony do „tu i teraz”, liczy się każda sekunda, co teoretycy nazwali „syndromem niecierpliwości”. Syndrom ten przekłada się także na inne aspekty naszego życia. Pięciominutowe stanie w kolejce wydaje się dłużyć w nieskończoność i odbierane jest jako strata czasu (Kramarczyk, Osowiecka, 2014).

Obserwuje się również np. rozdzielenie czasu i przestrzeni. Użytkownicy Internetu mogą dowiedzieć się o wydarzeniach zachodzących na innym kontynencie, niemal w tej samej chwili, w której rzeczywiście one występują (Szpunar, 2008). Prowadzone są różnego rodzaju badania na grupach osób korzystających z Internetu czy też graczach gier komputerowych, gdzie bada się percepcję czasu itp. Badania te są jednak nadal dość nieliczne i istnieje potrzeba dalszych, które stanowiłyby implikację prowadzonych rozważań teoretycznych (Kramarczyk, Osowiecka, 2014).

PODSUMOWANIE

Podsumowując, należy zauważyć, że tematyka czasu w badaniach psychologicznych ciągle się rozwija i ewoluuje. Podejmowane zagadnienie jest bardzo różnorodne, rozpatrywane w różnych paradygmatach i na różnych płaszczyznach. Tematyka badań nad czasem zmienia się wraz z rozwojem społeczeństwa, technologii czy trybu życia. Wciąż pojawiają się nowe zagadnienia, a stare nadal wymagają pogłębionych badań czy usystematyzowania. Dlatego wydaje się, że psychologia związana z czasem będzie miała jeszcze wiele do zrobienia.

ŹRÓDŁA:

  • Bajcar, B., (2000). Wielowymiarowość osobistych koncepcji czasu. Roczniki Psychologiczne, 3, 71 – 91.
  • Ciarkowska, W., (2010). Różnice indywidualne w funkcjonowaniu ludzkiego zegara biologicznego: na przykładzie przebiegu dobowego rytmu snu i czuwania u osób o chronotypie porannym lub wieczornym.W: G. Sędek i S. Bedyńska (red.) Życie na czas: Perspektywy badawcze postrzegania czasu (s. 153 – 188). Warszawa: PWN.
  • Iskra – Golec, I., (2010). Zegar biologiczny i światło manipulowanie czasem biologicznym. W: G. Sędek i S. Bedyńska (red.) Życie na czas: Perspektywy badawcze postrzegania czasu (s. 131 – 152). Warszawa: PWN.
  • Kulik, M., (2011). Czas jako źródło stresu w doświadczeniu osób cierpiących na chorobę przewlekłą. Sztuka Leczenia, 1-2, 71 – 84.
  • Kwiatkowska, A., Sztuka, J., (2010). Czas z perspektywy kulturowej: nie zawsze punktualność jest cnotą królów. W: G. Sędek i S. Bedyńska (red.) Życie na czas: Perspektywy badawcze postrzegania czasu (s. 80 – 106). Warszawa: PWN.
  • Kramarczyk, J., Osowiecka, M., (2014). W sieci czas biegnie inaczej. Psychospołeczne aspekty przemian temporalnych w dobie Internetu. W: K. Tucholska, M. Wysocka – Pielczyk (red.), Człowiek zalogowany. 3 Różnorodność sieciowej rzeczywistości (s. 7 – 17).
  • Mańczak, B. A., (2011). Percepcja czasu – podstawowe metody badawcze. W: M. H. Golka, A. Kupś, K. Paluszkiewicz (red.), Teksty pokonferencyjne nr 6. 7 Poznańskie Forum Kognitywistyczne (102 – 109). Strona Internetowa: http://pfk.wdfiles.com/local–files/nasze-wydawnictwa/ebook6.pdf
  • Nosal, S. Cz., (2001). Perspektywa czasu na przełomie epok – szanse i zagrożenia rozwoju osobowości. Roczniki Psychologiczne, 4, 165 – 177.
  • Nosal, S. Cz., Bajcar, B., (2004). Czas Psychologiczny: wymiary, struktura, konsekwencje. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
  • Uchnast, Z., Tuchlska, K., (2003). Kompetencje temporalne – metody pomiaru. Roczniki Psychologiczne, 6, 131 – 149.
  • Popiołek, K., Chudzicka – Czupała, A., (2010). Wprowadzenie. W: K. Popiełek i A. Chudzicka – Czupała (red.) Czas w życiu człowieka (s.11-19). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
  • Sędek, G., Bedyńska, S., (2010). Wprowadzenie: Życie na czas. W: G. Sędek i S. Bedyńska (red.) Życie na czas: Perspektywy badawcze postrzegania czasu (s. 7 – 20). Warszawa: PWN.
  • Stecka, M., Percepcja czasu przez osoby zdrowe i chore na schizofrenię. Current Problems of Psychiatry, 13, 3, 177 -186.
  • Szeląg, E., (2010). Czy mózg potrzebuje „zegara”? Mechanizmy przeżywania czasu podstawa naszej świadomości. W: G. Sędek i S. Bedyńska (red.) Życie na czas: Perspektywy badawcze postrzegania czasu (s. 189 – 230). Warszawa: PWN.
  • Szpunar, M., (2008). Redefinicja pojęcia czasu i przestrzeni w dobie Internetu. W: M. Sokołowska (red.), Kulturowe kody mediów. Toruń, s. 59 – 73.
  • Zając – Lamparska, L., (2011). Czas jako kryterium opisu oraz mechanizm regulacji funkcjonowania człowieka problematyka czasu w psychologii. Strona internetowa: http://repozytorium.ukw.edu.pl/handle/item/337
  • Zimbardo, P., Boyd, J., (2009). Paradoks Czasu. Warszawa: PWN.

O AUTORCE

Anna Kara

Ukończyła studia z psychologii na specjalności psychologia kliniczna i neuropsychologia. Obecnie pracuje jako psycholog szkolny. W dziedzinie psychologii interesuje ją między innymi: neuropsychologia, psychodietetyka, psychosomatyka, psychologia zdrowia, psychologia w filmie oraz filmoterapia.

2018-11-29T10:24:21+01:00

Zostaw komentarz

Wykorzystujemy pliki cookies w celu prawidłowego działania strony oraz korzystania z narzędzi analitycznych. Szczegóły znajdziesz w polityce prywatności. Czy zgadzasz się na wykorzystywanie plików cookies? Ok