Czym są heurystyki? Jak nasz mózg chodzi na skróty?

CZYM SĄ HEURYSTYKI? JAK NASZ MÓZG CHODZI NA SKRÓTY?

Słowa kluczowe: heurystyki, Kahneman, błędy poznawcze, metody wnioskowania.

ABSTRAKT

Heurystyki – uproszczone metody wnioskowania, które są powszechne oraz przydatne, jednak niestety bywają zawodne. W poniższym artykule opisane są trzy najbardziej znane typy heurystyk: dostępności, zakotwiczenia – dostosowania oraz reprezentatywności. Na końcu każdej charakterystyki znajdują się błędy poznawcze, które mogą być wynikiem używania opisywanych dróg na skróty.

WSTĘP

Świat został skonstruowany w sposób, który uniemożliwia człowiekowi zapamiętanie i przetworzenie wszystkich dostępnych informacji. Za decyzjami, które podejmujemy na co dzień, często stoją heurystyki, czyli uproszczone metody myślenia. Szczegółowa analiza naszego każdego wyboru jest zwyczajnie niemożliwa: musielibyśmy wówczas stać w nieskończoność naprzeciw półki z detergentami, analizować skład każdego z produktów, obliczać gramaturę względem ceny i dodatkowo decydować, która grafika na opakowaniu będzie najlepiej pasowała do wystroju naszego mieszkania. Mówiąc w skrócie: heurystyki są powszechne, potrzebne oraz na ogół skuteczne. Należy jednak pamiętać, że bywają one zawodne, czego skutkiem mogą być niechciane błędy poznawcze! W artykule zostały opisane przede wszystkim negatywne aspekty heurystyk, które obrazują zagrożenie związane ze stosowaniem ich w określonych sytuacjach.

heurystyki

HEURYSTYKA DOSTĘPNOŚCI

Ta uproszczona metoda wnioskowania polega na przypisywaniu większego prawdopodobieństwa zdarzeniom, które są łatwo dostępne świadomości i/lub nacechowane silnymi emocjami (Kahneman, Slovic, Tversky, 1982). Niekiedy korzystanie z niej może być strzałem w dziesiątkę, jednak w niektórych sytuacjach może być zupełnie nieskuteczna. Prostym przykładem mogą być dramatyczne wydarzenia, które występują stosunkowo rzadko, jednak bez trudu potrafimy sobie je przypomnieć (Wojciszke, 2002).

Mogą one prowadzić do błędnych przekonań, takich jak:

„Katastrofy lotnicze są częstsze i ginie w nich więcej osób, niż w wypadkach samochodowych”.

W rzeczywistości jest dokładnie na odwrót, jednakże katastrofy powietrzne są przez nas lepiej pamiętane z uwagi na wyższy stopień dramatyzmu. Co więcej, są one częściej nagłaśniane przez media, przez co stopień ich dostępności znacznie wzrasta. Uwagę przykuwa nawet sama nazwa: słowo „katastrofa” jest nacechowane bardziej wyrazistymi skojarzeniami niż „wypadek”.

„W Polsce zabójstwo jest częstszą przyczyną śmierci niż samobójstwo”.

Tak myśli prawdopodobnie wiele osób, choć samobójstwo jest popełniane pięciokrotnie częściej (Wojciszke, 2011). Analogicznie jak w przypadku katastrof lotniczych, zabójstwo jest bardziej wyraziste, chętniej nagłaśniane przez media, a w efekcie lepiej pamiętane przez ludzi. Samobójstwo wydaje się być mało widowiskowe, dlatego też mniej osób się nim interesuje. Lepiej zapamiętamy sytuację, w której ksiądz został zamordowany przez fanatyka religijnego, niż w której popełnił samobójstwo, prawda?

Co więcej, podłożem tej heurystyki jest również niewielka odległość między różnymi zdarzeniami (Tversky, Kahneman, 1973). Kiedy nasi znajomi w ostatnim czasie zaczynają zaskakująco często chodzić do klubu ze striptizem, to może nam się wydawać, że dzieje się tak w całym kraju (a przecież wcale nie musi tak być!). Maruszewski (2011) wspomina również, że dostępność może wyjaśniać zjawiska związane z kategoryzacją społeczną. Ludzie mając do dyspozycji niewielką liczbę informacji, mogą wykazywać skłonność do wydawania ocen na podstawie rasy, koloru skóry lub płci, co w konsekwencji prowadzi do błędów myślenia (Fiske, Taylor, 1991).

BŁĘDY POZNAWCZE

Heurystyka dostępności może prowadzić do wielu błędów poznawczych, takich jak:

  • Efekt potwierdzenia (błąd konfirmacji), czyli tendencja do selektywnego wybierania informacji, które potwierdzają wcześniejsze oczekiwania oraz postawione hipotezy (Plous, 1993).
  • Efekt pewności wstecznej (efekt wiedzy po fakcie), czyli tendencja do oceniania przeszłych wydarzeń jako bardziej przewidywalnych, niż były w rzeczywistości (Roese, Vohs, 2012).
  • Egocentryzm atrybucyjny, czyli tendencja do przeceniania własnego wkładu w wynik osiągany wspólnie z innymi osobami (Schacter, Gilbert, Wegner, 2011).
  • Efekt świeżości, czyli tendencja do lepszego przypominania informacji, które pojawiły się jako ostatnie (Murdock, 1962).

HEURYSTYKA ZAKOTWICZENIA-DOSTOSOWANIA

Polega ona na oparciu się na łatwo dostępnej informacji (często zasugerowanej przez innych), na podstawie której udzielamy odpowiedzi na zadane pytanie (Kahneman, Slovic, Tversky, 1982). Zasugerowana informacja jest przez nas dodatkowo modyfikowana zależnie od naszej wiedzy oraz kontekstu (Wojciszke, 2011). Przykładem obrazującym opisywaną regułę może być poniższy eksperyment.

Badanych pytano o to, jaki procent krajów afrykańskich należy do ONZ (Maruszewski, 2011). Odpowiedzi różniły się od siebie w zależności od wartości, która została zasugerowana przez eksperymentatora:

  • gdy pytano, czy krajów jest mniej czy więcej niż 10%, a następnie proszono o oszacowanie wyniku, uśrednione odpowiedzi badanych wyniosły 25%,
  • gdy pytano, czy krajów jest mniej czy więcej niż 45%, a następnie proszono o oszacowanie wyniku, uśrednione odpowiedzi badanych wyniosły 65%.

Bardzo istotny jest fakt, że wartości wyjściowe były ustalane losowo i wiedzieli o tym nawet sami uczestnicy! Eksperymentator, na oczach osób badanych, kręcił kołem fortuny z wartościami od 0 do 100%, jednak mimo to badani sugerowali się wartością wyjściową. Można więc powiedzieć, że początkowa informacja jest kotwicą, która krępuje ruchy statku próbującego zmodyfikować swoje położenie (Wojciszke, 2011).

Heurystyka zakotwiczenia-dostosowania jest wykorzystywana często w negocjacjach (Bazerman, Neale, 1994). Załóżmy, że sprzedajemy samochód. Zgodnie z opisywaną heurystyką rozsądniej jest wystawić go drożej, ponieważ osoba kupująca powinna targować się z nami w okolicach zasugerowanej ceny. Idąc dalej tym tropem: im wyższą podamy cenę samochodu, tym wyższa będzie ocena jego wartości w oczach kupującego. Jest jedno ale! Wyobraźmy sobie, że samochód przychodzą oglądać dwie osoby: student prawa, który o samochodach nie ma bladego pojęcia oraz osoba mająca szeroką wiedzę na temat branży motoryzacyjnej. Wiedza studenta nie pozwoli na znaczące przesunięcie zarzuconej kotwicy (tutaj: ceny), jednak informacje posiadane przez eksperta mogą znacząco obniżyć realną cenę samochodu w jego oczach. Osoby posiadające szeroką wiedzę na dany temat mają większą ochronę przed heurystyką zakotwiczenia-dostosowania, jednak nawet im może ona zrobić psikusa (Wojciszke, 2002).

BŁĘDY POZNAWCZE

Heurystyka zakotwiczenia-dostosowania może prowadzić do wielu błędów poznawczych, takich jak:

  • Efekt halo, czyli tendencja do przypisywania osobie pozytywnych lub negatywnych cech na podstawie pierwszego wrażenia (Aronson, 1997).
  • Efekt pierwszeństwa, czyli tendencja do lepszego przypominania informacji, które pojawiły się jako pierwsze (Murdock, Bennet, 1962).
  • Efekt skupienia, czyli tendencja do przywiązania zbyt dużej uwagi do szczegółu, co prowadzi do zaburzonej oceny użyteczności planowanego działania (Kahneman i in., 2006).
  • Ignorowanie prawdopodobieństwa, czyli tendencja do podejmowania decyzji pomijając prawdopodobieństwo zdarzeń (Kahneman, 2011).

HEURYSTYKA REPREZENTATYWNOŚCI

Polega ona na dokonywaniu klasyfikacji obiektu na podstawie jego podobieństwa do typowego przypadku, który jest nam znany (Kahneman, Slovic, Tversky, 1982). Przykładem może być kategoryzowanie ludzi do zawodów (Wojciszke, 2011). Po czym bowiem poznać bibliotekarza? Między innymi po okularach, zgarbionej postawie ciała oraz spokojnym zachowaniu. Niby sensowne, ale nie do końca. Dlaczego bibliotekarz nie może być napakowanym, przystojnym mężczyzną, który po pracy zamienia się w typowego klubowicza? I dlaczego typowy klubowicz nie może być duchownym, który poza nocnym życiem codziennie czyta biblię i jest oddany Bogu?

EKSPERYMENT

Tversky i Kahneman (1973) przeprowadzili eksperyment, w którym powiedzieli uczestnikom, że psychologowie zbadali 30 inżynierów oraz 70 prawników i sporządzili charakterystykę każdego z nich. Następnie wybrano jedną charakterystykę, która brzmiała następująco (Wojciszke, 2011):

„Tomasz jest 39-letnim mężczyzną.”

Zadaniem badanych było określenie prawdopodobieństwa, że Tomasz jest inżynierem lub prawnikiem. W przypadku inżyniera szansę oszacowano na 30%, natomiast prawnika na 70%. Biorąc pod uwagę rachunek prawdopodobieństwa, ocena badanych była prawidłowa. Co się jednak stało, gdy otrzymali rozbudowaną charakterystykę opisywanej osoby?

„Tomasz jest inteligentny, choć trudno go określić jako naprawdę twórczego. Ma silną potrzebę porządku i jasności, lubi schludne i przejrzyste systemy, w których każdy szczegół znajduje sobie właściwe miejsce. Pisze w sposób raczej nieciekawy, tylko z rzadka okraszany przejawami prostego humoru i wyobraźni typu science-fiction. Jest silnie zmotywowany do mistrzostwa w tym, co robi. Zdaje się mieć niewiele sympatii do innych ludzi i niespecjalnie lubi zadawać się z innymi.”

WYNIKI

Okazało się, że szacowane prawdopodobieństwo całkowicie się odwróciło. W przypadku inżyniera prawdopodobieństw oceniono na 80%, natomiast prawnika na 20%. Informacja dotycząca liczby osób została zupełnie zignorowana z uwagi na przedstawioną charakterystykę, która jest dla wielu typowym wyobrażeniem inżyniera. A co wówczas, gdyby się okazało, że jest to opis prawnika? No właśnie! Ignorowanie istotnych informacji i opieranie swoich sądów wyłącznie na podobieństwie do znanych egzemplarzy może prowadzić do błędów w myśleniu, a tego powinniśmy unikać jak ognia.

SPISEK

Heurystykę reprezentatywności można znaleźć również w teoriach spiskowych (Wojciszke, 2011). Stosując tę uproszczoną metodę wnioskowania, katastrofę smoleńską można odnieść do katastrofy lotu Korean Air 007. Jedno zdarzenie miało miejsce nad Rosją, drugie nad ówczesnym terytorium ZSRR. Czy fakt, że w 1983 roku pasażerski samolot został zestrzelony przez radzieckie myśliwce oznacza, że w 2010 roku polski samolot rządowy został zestrzelony przez Rosjan? Jest to oczywiście pytanie retoryczne. To błędne przekonanie bierze się z braku wiary w to, że powodem katastrofy mogła być zła pogoda lub awaria sprzętu. Porównywanie niezależnych od siebie zdarzeń nie może być podstawą do wnioskowania, że był to spisek Rosjan.

BŁĘDY POZNAWCZE

Heurystyka reprezentatywności może prowadzić do wielu błędów poznawczych, takich jak:

  • Błąd koniunkcji, czyli tendencja do zawyżania prawdopodobieństwa posiadania przez obiekt pewnej cechy, jeśli występuje ona z inną cechą (Tversky, Slovic, Kahneman, 1982)
  • Złudzenie Monte Carlo (paradoks hazardzisty), czyli tendencja do przeceniania prawdopodobieństwa wylosowania wyniku, który dawno nie wystąpił, czyli traktowanie zdarzeń niezależnych od siebie jako zdarzeń zależnych (Ayton, Fischer, 2004)

ŹRÓDŁA:

  • Kahneman, D., Slovic, P., Tversky, A. (1982). Judgment under uncertainty: heuristics and biases. New York: Cambridge University Press.
  • Wojciszke, B. (2002). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
  • Wojciszke, B. (2011). Psychologia społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
  • Kahneman, D., Tversky, A. (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability. Cognitive Psychology, 5(2), 207-232.
  • Maruszewski, T. (2011). Psychologia poznania. Umysł i świat. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
  • Fiske, S. T., Taylor, S. E. (1991). Social Cognition. New York: McGraw-Hill
  • Plous, S. (1993). The Psychology of Judgment and Decision Making. New York: McGraw-Hill.
  • Roese, N. J., Vohs, K. D. (2012). Hindsight Bias. Perspectives on Psychological Science, 7(5), 411-426.
  • Schacter, D., Gilbert, D., Wegner, D. (2011). Psychology. New York: Worth Publishers.
  • Murdock, B. B. (1962). The serial position effect of free recall. Journal of Experimental Psychology, 64(5), 482-488.
  • Bazerman, M. H., Neale, M. (1997). Negocjując racjonalnie. Olsztyn: Polskie Towarzystwo Psychologiczne.
  • Aronson, E. (1997). Człowiek – istota społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • Kahneman, D., Krueger, A. B., Schkade, D., Schwarz, N., Stone, A. A. (2006). Would you be happier if you were richer? A focusing illusion. Science, 312(5782), 1908-1910.
  • Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. London: Allen Lane.
  • Kahneman, D., Tversky, A. (1973). On the psychology of prediction. Psychological Review, 80(4), 237-251.
  • Ayton, P., Fischer, I. (2004). The hot hand fallacy and the gambler’s fallacy: Two faces of subjective randomness? Memory & Cognition, 32(8), 1369-1378.

O AUTORZE

Piotr Piotrowski

Piotr Piotrowski

Student psychologii na Uniwersytecie Gdańskim. Interesuje się psychologią międzykulturową oraz psychologią biznesu. Wiąże przyszłość z karierą naukową

2020-05-02T10:48:44+02:00

Zostaw komentarz

Wykorzystujemy pliki cookies w celu prawidłowego działania strony oraz korzystania z narzędzi analitycznych. Szczegóły znajdziesz w polityce prywatności. Czy zgadzasz się na wykorzystywanie plików cookies? Ok