JAK WZBUDZIĆ W LUDZIACH NIEPOSŁUSZEŃSTWO? TWORZĄC ETYCZNIE WĄTPLIWY EKSPERYMENT!

Słowa kluczowe: nieposłuszeństwo, posłuszeństwo, niesprawiedliwy autorytet, niesprawiedliwa władza, bunt.

Tekst został stworzony na podstawie artykułu naukowego napisanego przez Bocchiaro i ZImbardo (2017). Wykorzystałem w nim i przetłumaczyłem wiele przykładów zaproponowanych przez autorów, jednak zmieniłem strukturę tekstu, aby stał się on zrozumiały dla każdej osoby. Z uwagi na stopień skomplikowania metod badawczych oraz analiz statystycznych zdecydowałem, że nie będę umieszczał ich w artykule, jednak można się z nimi zapoznać w oryginalnym tekście.

ABSTRAKT

Zimbardo i Bocchiaro przeprowadzili eksperyment, w którym postanowili zbadać dynamikę nieposłuszeństwa wobec niesprawiedliwego autorytetu. Głównym celem było sprawdzenie w jakim stopniu ideologia, sytuacje społeczne oraz heurystyki wpływają na decyzje dotyczące wykonania wysoce nieetycznej prośby. Badacze przygotowali w tym celu pięć warunków eksperymentalnych, w których uczestnicy musieli stanąć przed trudnym wyborem etycznym.

NIEPOSŁUSZEŃSTWO POPŁACA!

Odnoszę wrażenie, że w powszechnej opinii nieposłuszeństwo jest z reguły odbierane negatywnie. Czy słusznie? W połowie dwudziestego wieku kierowca autobusu nakazał pewnej Afroamerykance ustąpić miejsca pasażerowi o białym kolorze skóry. Kobieta stanowczo odmówiła kierowcy, za co została niezwłocznie wysłana do więzienia, jednakże niedługo potem stała się ikoną publicznego sprzeciwu wobec segregacji rasowej. Była to oczywiście Rosa Parks, która do dziś jest symbolem walki o prawa obywatelskie przeciwko niesprawiedliwym władzom.

NIE MÓW „HOP”, DOPÓKI NIE STANIESZ PRZED AUTORYTETEM

Wyobraź sobie, że jesteś członkiem jednej z wiodących partii politycznych w kraju. Twój przełożony, ceniony i szanowany polityk, prosi cię o wygłoszenie mowy, w której zawrzesz spreparowane przez niego obietnice wyborcze. Czytając je dochodzisz do wniosku, że żadna z nich nie może zostać spełniona, co narusza twoje poczucie moralności. Przemyśl, jakie warunki musiałyby zostać spełnione, abyś wykonał polecenie, które zostałoby uznane przez większość społeczeństwa jako niezgodne z zasadami etyki. Okazuje się, że realny wpływ autorytetu może być znacznie silniejszy, niż deklarowane poglądy oraz przewidywane zachowanie, co jako pierwszy wykazał Milgram (1963) już ponad pół wieku temu.

Wykryto wówczas bardzo interesujące zjawisko: gdy osoby badane obserwowały buntujące się jednostki, które odmówiły zwiększenia napięcia elektrycznego oraz uznały rażenie prądem za nieetyczne, same wykazywały większą tendencję do nieposłuszeństwa. Odwrotnie działo się wówczas, gdy osoby obserwowały jednostki posłusznie wykonujące polecenia eksperymentatora. Jaki płynie z tego wniosek? Na posłuszeństwo oraz nieposłuszeństwo w dużym stopniu wpływa sytuacja społeczna, czyli obserwacja zachowań innych osób (Milgram, 1963).

CEL BADANIA ORAZ PYTANIA BADAWCZE

Przejdźmy teraz do właściwej części artykułu, czyli badania przeprowadzonego przez Bocchiaro i Zimbardo (2017). Celem badaczy było zbadanie dynamiki nieposłuszeństwa wobec niesprawiedliwego autorytetu. Postawiono trzy główne pytania:

1. Na podstawie jakich cech osobowości można najlepiej przewidzieć nieposłuszeństwo wobec niesprawiedliwego autorytetu? Skupiono się tu szczególnie na ideologii prawicowego autorytaryzmu (ang. right-wing authoritarianism), której zwolennicy są z reguły ulegli wobec ustalonego porządku społecznego (Altemeyer, 2003). Na podstawie poprzednich badań (Altemeyer, 1981; Dambrun, Vatine, 2010) postawiono hipotezę, że osoby o niskim poziomie prawicowego autorytaryzmu będą mniej podporządkowywały się nieetycznym prośbom eksperymentatora.
2. Jakie wskazówki lub informacje mogą okazać się przydatne w zbuntowaniu się przeciw dominującej osobie? W celu sprawdzenia czynników sytuacyjnych, badacze przygotowali pięć sytuacji eksperymentalnych, w których przedstawiono uczestnikom różne wskazówki oraz heurystyki mające powodować większe nieposłuszeństwo wobec autorytetu. W grupie kontrolnej spodziewano się, że osoby nie będą buntowały się przeciwko uzasadnionemu autorytetowi.
3. W jaki sposób czynniki osobowościowe i sytuacyjne wchodzą ze sobą w interakcje, aby wpłynąć na decyzje o nieposłuszeństwie wobec danej osoby?

HEURYSTYKI W KONTEKŚCIE SPOŁECZNYM

Co ciekawe, w badaniu nieposłuszeństwo wobec autorytetu nie miało wiązać się jedynie z naszą moralnością. Eksperymentatorzy skupili się na trzech głównych heurystykach, które miały wywołać bunt przeciwko autorytetowi:

• regule „zaangażowania i konsekwencji” (pragniemy być konsekwentni w działaniu, w które już się zaangażowaliśmy) (Cialdini, 2001);
• regule „wet za wet” (rozpoczynamy współpracę, a następnie naśladujemy zachowania swojego partnera) (Axelrod, 1984);
• regule „naśladuj większość” (wybieramy to, co wybrała większość) (Boyd, Richerson, 2005).

Każda z wymienionych społecznych heurystyk miała zachęcać do podjęcia działania, które wyrażałoby się w nieposłuszeństwie wobec eksperymentatora zachęcającego do wykonania niemoralnego czynu. W konsekwencji, zachowanie osób badanych miało wynikać z wykorzystania dróg na skróty, a nie z moralnych przesłanek. W celu pogłębienia wiedzy o uproszczonym wnioskowaniu, zachęcam do przeczytania napisanego przeze mnie jakiś czas temu artykułu o heurystykach.

GRUPA KONTROLNA W EKSPERYMENCIE

Grupa kontrolna posłużyła jako punkt odniesienia do porównania pozostałych pięciu warunków eksperymentalnych, które przedstawię w następnym akapicie. Głównym celem było zbadanie w jaki sposób zachowają się uczestnicy podczas trudnej sytuacji pod względem etycznym. Zgodnie z paradygmatem zaproponowanym przez Bocchiaro i in. (2012) przewidziano, że tylko niewielka część uczestników sprzeciwi się autorytetowi.

Scenariusz jakim kierowano się w grupie kontrolnej oraz we wszystkich warunkach eksperymentalnych został zmyślony. Głównym zadaniem osób badanych było napisanie pozytywnej recenzji na temat deprywacji sensorycznej , stosowanej przez eksperymentatora w celach naukowych. Uczestnicy eksperymentu otrzymali informacje o poprzednich badaniach naukowca, w którym 24-godzinna deprywacja sensoryczna wywołała wśród badanych objawy depresji oraz lęku. Eksperymentator wspomniał także, że nie pozwolił niektórym uczestnikom na wycofanie się z badania. Napomknął, że tym razem planuje przedłużyć czas deprywacji 3-krotnie, do 72 godzin. Przyznał, że jest nieco zaniepokojony, jednak kariera naukowa jest dla niego ważniejsza niż bezpieczeństwo uczestników. Następnie osoby badane otrzymały poniższą instrukcję:

„Aby poprawnie wykonać zadanie, musisz użyć co najmniej jednego z następujących przymiotników: ekscytujący, niesamowity, wspaniały, znakomity. Nie możesz też odwołać się do negatywnych skutków deprywacji sensorycznej”.

PIĘĆ WARUNKÓW EKSPERYMENTALNYCH – W KTÓREJ GRUPIE NIE CHCIELIBYŚCIE SIĘ ZNALEŹĆ?

• HIPOTETYCZNY SCENARIUSZ

W powyższym warunku badacze chcieli ustalić, czy zgodnie z oczekiwaniami większość osób uzna prośbę eksperymentatora za niesprawiedliwą. Metodologia opisanej warstwy eksperymentalnej była wzorowana na badaniu Milgrama (1963).

Uczestnicy otrzymali szczegółowy opis procedury zastosowanej w  grupie kontrolnej. Po zapoznaniu się z przypadkiem, każda z osób miała za zadanie powiedzieć jak hipotetycznie zachowałaby się w opisanej sytuacji.

• MODELOWANIE SPOŁECZNE

Celem warunków dotyczących modelowania społecznego było sprawdzenie wpływu zachowania innych osób związanego z niesprawiedliwą prośbą eksperymentatora. W przypadku „modelowania społecznego” szczególny nacisk położono na rolę osób obecnych fizycznie w danej sytuacji. W poprzednich badaniach udowodniono, że obecność osoby wspierającej społecznie zmniejsza konformizm (Allen, 1968), a nieposłuszeństwo dwóch osób zwiększa sprzeciw wobec niesprawiedliwego autorytetu (Meeus, Raaijmakers, 1986).

W pomieszczeniu oprócz eksperymentatora i osoby badanej były jeszcze dwie podstawione osoby. Procedura była identyczna jak w grupie kontrolnej, jednakże po otrzymaniu informacji, że kariera eksperymentatora jest ważniejsza od bezpieczeństwa innych osób, podstawione osoby zaczęły się buntować oraz wyraziły swój sprzeciw, wspominając o nieetyczności metod stosowanych przez badacza. W konsekwencji, odmówili oni napisania pozytywnej recenzji.

• ZDALNE MODELOWANIE SPOŁECZNE

Procedura była podobna do modelowania społecznego, jednak tym razem skupiono się na osobach nieobecnych w danej sytuacji.

W opisanym warunku eksperymentator poinformował uczestników, że nie wszystkie osoby są chętne do podjęcia współpracy i niektóre z nich odmówiły napisania wiadomości. Co więcej, po instrukcjach zadań wyświetlonych na ekranie komputera pojawiła się notatka wskazująca, że poprzedni uczestnik postanowił nie napisać wiadomości.

• PODWÓJNA PROŚBA

Ostatnie dwa warunki zostały przeprowadzone w celu sprawdzenia reakcji uczestników badania na prośbę, która „uderzała” personalnie w osobę badaną. Podwójna prośba sprawdzała, czy nieposłuszeństwo może zostać wywołane poprzez „trafienie poniżej pasa” przez autorytet. W przeciwieństwie do innych warunków eksperymentalnych, badacz składał dwie prośby zamiast spodziewanej jednej (napisanie wiadomości promocyjnej oraz pomoc w osobnej pracy naukowej). Druga z opisanych próśb, motywowana wyłącznie przez własny interes eksperymentatora, posłużyła jako sygnał do aktywacji heurystyki „wet za wet” (Axelrod, 1984).

Eksperymentator poinformował uczestników, że spełniając jego pierwotną prośbę, są oni zobowiązani także do uczestnictwa w serii długich spotkań z potencjalnymi uczestnikami, którzy wzięliby udział w badaniu deprywacji sensorycznej.

• DWA NIESPRAWIEDLIWE AUTORYTETY

W przypadku „dwóch niesprawiedliwych autorytetów” celem badaczy było sprawdzenie, czy niewielki akt uprzedniej asertywności (brak zgody na nieetyczną prośbę profesora) doprowadzi do zastosowania heurystyki zaangażowania i konsekwencji (Cialdini, 2001).

Kiedy uczestnicy weszli do pokoju eksperymentalnego, spotkali tam profesora, który powiedział, że osoba przeprowadzająca badanie zaraz będzie na miejscu. Wykorzystując nieobecność eksperymentatora, profesor poprosił uczestników o przysługę: pragnął złożyć skargę na kolegę za rzekome zniesławienie i potrzebował świadków. Przyznał, że w rzeczywistości opisany kolega nic mu nie zrobił, ale nie chciałby wchodzić w szczegóły. W tym momencie, jeśli uczestnicy odmówili złożenia zeznań, przybył eksperymentator i przeprowadził procedurę opisaną w warunku kontrolnym. Pięciu uczestników, którzy zgodzili się spełnić nieetyczną prośbę profesora, zostało wykluczonych z grupy, a współpracownicy eksperymentatora przeprowadzili debriefing.

WYNIKI – PRZEWIDYWALNE, ALE JAKŻE CIEKAWE!

Jesteśmy świeżo po zapoznaniu się z warunkami eksperymentalnymi, więc od nich zacznijmy! Okazało się, że w grupie kontrolnej, zgodnie z oczekiwaniami, jedynie 21% osób nie zgodziło się napisać nieetycznej wiadomości na prośbę eksperymentatora. Poniżej możecie znaleźć procent osób, które nie zgodziły się wykonać prośby badacza we wszystkich warunkach eksperymentalnych:

1. Hipotetyczny scenariusz: deklaracje często różnią się od realnych działań, co wyraźnie pokazuje powyższy warunek. Nie należy jednak zapominać, że pytanie: „Co byś zrobił w danej sytuacji?” może sugerować, że okoliczności są specyficzne, a zadanie podchwytliwe! Dlatego też wnioski należy wyciągać z dużą dozą ostrożności.
2. Modelowanie społeczne: sytuacja społeczna ma znaczenie! Obecność dwóch osób buntujących się przeciwko eksperymentatorowi wystarczyła, aby znaczna część uczestników badania nie wyraziła zgody na nieetyczną prośbę.
3. Zdalne modelowanie społeczne: pomimo informacji o wycofujących się uczestnikach badania, większość osób przystawała na prośbę eksperymentatora. Opisany warunek eksperymentalny różnił się od „modelowania społecznego” tym, że był mniej konkretny i bardziej abstrakcyjny, co spowodowało, że wynik okazał się nieistotny statystycznie.
4. Podwójna prośba: druga, niespodziewana prośba eksperymentatora spowodowała większą skłonność osób badanych do nieposłuszeństwa wobec autorytetu.
5. Dwa niesprawiedliwe autorytety: akt asertywności, czyli brak udzielonej zgody na nieetyczną prośbę profesora, skutkował większym nieposłuszeństwem wobec eksperymentatora. Jednak już nie w tak dużym stopniu, jak poprzednie warunki!

W pytaniach badawczych wspomniałem także o ideologii prawicowego autorytaryzmu, której zwolennicy, według przytoczonych przeze mnie badań, są bardziej ulegli wobec ustalonego porządku społecznego (Altmeyer, 2003). Zimbardo i Bocchiaro (2017) wykazali w powyższym eksperymencie, że ideologia odgrywa bardzo istotną rolę w sytuacjach trudnych etycznie. Okazało się, że uczestnicy o niższym stopniu prawicowego autorytaryzmu częściej sprzeciwiali się eksperymentatorowi, niż uczestnicy o wyższym stopniu. Innymi pozytywnymi cechami osób nieautorytarnych są: potępianie nadużywania władzy, niekonwencjonalność i niezależność, a także wrażliwość na problemy związane z prawami człowieka (Altmeyer, 1996).

Wcześniej napomknąłem także o trzech heurystykach: regule „zaangażowania i konsekwencji”, regule „wet za wet” oraz regule „naśladuj większość”. Badacze, kontrolując zmienne zakłócające, stwierdzili że powyższe wskazówki mogą pomóc wielu uczestnikom szybko i skutecznie rozwiązać dylemat etyczny, przed którym stoją. Innymi słowy: drogi na skróty znowu zadziałały, tym razem w pozytywny sposób!

PODSUMOWANIE I PROMYK NADZIEI

Badanie wykazało, że nawet niewielkie zróżnicowanie sytuacji społecznej może znacząco zmienić okoliczności, stwarzając wielu osobom dogodne warunki do sprzeciwienia się niesprawiedliwemu autorytetowi. Chaleff (2015) zauważył, że każda organizacja może czerpać korzyści z inteligentnego nieposłuszeństwa, czyli zachowania opartego na odwadze, polegającego na protestowaniu i buntowaniu się, gdy posłuszeństwo mogłoby spowodować więcej krzywdy, niż pożytku. Badacze, z którymi całkowicie się zgadzam, twierdzą, że powinniśmy zachęcać do posłuszeństwa wobec sprawiedliwych autorytetów oraz promować nieposłuszeństwo wobec wszelkich form niesprawiedliwej władzy.

• Milgram, S. (1963). Behavioral Study of obedience. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 67(4), 371-378.
• Bocchiaro, P., Zimbardo, P. (2017). On the dynamics of disobedience: experimental investigations of defying unjust authority. Psychology Research and Behavior Management, 10, 219–229.
• Altemeyer, B. (2003). What happens when authoritarians inherit the earth? A simulation. Analyses of Social Issues and Public Policy, 3(1), 161-169.
• Altemeyer B. (1981). Right-Wing Authoritarianism. Winnipeg: University of Manitoba Press.
• Dambrun, M., Vatiné, E. (2010). Reopening the study of extreme social behaviors: Obedience to authority within an immersive video environment. European Journal of Social Psychology, 40(5), 760-773.
• Cialdini, R. B. (2001). Influence: Science and Practice. Boston: Allyn & Bacon.
• Axelrod, R. (1984). The Evolution of Cooperation. New York: Basic Books.
• Boyd, R., Richerson P. J. (2005). The Origin and Evolution of Cultures. New York, NY: Oxford University Press.
• Bocchiaro, P., Zimbardo, P. G., Van Lange, P. A. M. (2012). To defy or not to defy: An experimental study of the dynamics of disobedience and whistle-blowing. Social Influence, 7(1), 35-50.
• Allen, V. L., Levine, J. M. (1968). Social support, dissent and conformity. Sociometry, 31(2), 138-149.
• Meeus W. H. J., Raaijmakers Q. A. W. (1986). Administrative obedience: carrying out orders to use psychological-administrative violence. European Journal of Social Psychology, 16(4), 311-324.
• Altemeyer, B. (1996). The Authoritarian Specter. Cambridge, MA: Harvard University.
• Chaleff, I. (2015). Intelligent Disobedience. Oakland, CA: Berrett-Koehler Publishers.