Krytyka Zimbardo – przełom czy burza w szklance wody? Cz III

KRYTYKA ZIMBARDO – PRZEŁOM CZY BURZA W SZKLANCE WODY? CZ III

Słowa kluczowe: Zimbardo, eksperyment więzienny, SPE, Stanford Prison Experiment, krytyka, Ben Blum, psychologia społeczna, naukowy sceptycyzm.

ABSTRAKT

Eksperyment Więzienny Philipa G. Zimbardo to przypuszczalnie najbardziej rozpoznawalne badanie psychologii społecznej. Lato 2018 okazało się dla tego naukowego przedsięwzięcia niezwykle gorące. Eksperyment znalazł się w ogniu krytyki tak silnej, że pojawiły się wezwania do wycofywania badania z podręczników psychologii a słowa „przekręt” czy „kłamstwo” zaczęto używać w jego odniesieniu równie często, jak niegdyś „szokujący”.

Przy bliższym spojrzeniu okazuje się, że krytykę można sprowadzić do jednego źródłowego artykułu, który przedstawia nierówny poziom argumentów. Część z nich zasługuje za uwagę jako kluczowe i nowe, część zaś można uznać za wyolbrzymienia, uproszczenia i powielenia znanych od dawna zarzutów. Uważne i krytyczne spojrzenie na Eksperyment Więzienny Zimbardo i argumenty przeciw niemu daje nie tylko mniej czarno-biały, ale i o wiele ciekawszy obraz. To przykład fascynującej i zaciekłej walki o ważną politycznie i społecznie kwestię. W walce tej obie strony dochowują wierności raczej swojej sprawie niż faktom. To także historia o problemach zbyt sensacyjnego relacjonowania nauki.

Eksperyment to usprawiedliwienie i banalizacja zła

Ten zarzut wydaje się najpoważniejszy ze społecznego punktu widzenia. Tomasz Witkowski słusznie zauważa, że psychologia to jedna z niewielu nauk, której odkrycia mogą tak łatwo i szybko zmienić sposób myślenia ludzi o sobie i być może przez to zmienić ich zachowania (Witkowski, 2018). Za taką mocą musi podążać wielka odpowiedzialność. Według Bluma oraz wielu innych krytyków, SPE jest przykładem nadużycia tej władzy. Żeby jednak taki zarzut mógł być zasadny, trzeba dobrze zidentyfikować przesłanie SPE – w końcu aby krytykować czyjeś stanowisko, należy je najpierw precyzyjnie przedstawić. Ponadto, trzeba by wykazać, że ze względu na przekłamania czy wady badania, zidentyfikowane przesłanie jest z gruntu fałszywe.

W jednym z wywiadów Blum mówi – „Eksperyment wskazuje, że zło czycha w każdym z nas (…), czekając jedynie na właściwą sytuację”. W artykule zaś piszę on: „To co wyjątkowe w opowieści Zimbardo na temat Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego, to sugestia, że jedyne czego trzeba, by zamienić nas w ochoczych sadystów, to mundur, policyjna pałka i przyzwolenie na zdominowanie naszych bliźnich”.

Być może wniosek, że „każdy jest zły w odpowiedniej sytuacji” dotarł do wielu z nas jako przesłanie SPE, ale trudno się go doszukać w oryginalnych artykułach. Eksperyment Zimbardo, w ściśle naukowym sensie, nie był na ten temat. Nie dotyczył on wyjaśnienia zagadki zła, ale zachowania ludzi w tak zwanych „instytucjach totalnych”. Jego wnioski dotyczyły tylko takich sytuacji, nie sytuacji w ogóle.

Wnioski przedstawiają się mniej więcej tak: jeśli zamkniemy we wspólnym otoczeniu dwie grupy ludzi skrajnie różniące się stopniem władzy i prestiżu oraz wzmocnimy ich tożsamość grupową kosztem indywidulanej, możemy spodziewać się poszerzania władzy i nadużyć ze strony „silniejszych” oraz różnych faz reakcji „słabszych” – od buntu, po bierność i brak solidarności.

Autorzy SPE sugerują, że za te efekty odpowiada wiele różnych elementów „więziennej”, czy też „totalnej” sytuacji – między innymi dynamiczna, skomplikowana relacja między więźniami i strażnikami. Ci drudzy, żywiąc strach przed siłą uciskanych, starają się rozbić ich jedność oraz „dokręcić śrubę”. Odruchy buntu wzmacniają we władzy przekonanie o konieczności rządzenia silną ręką, u podległych zaś kolejne represje wzmagają nienawiść oraz poczucie bezradności. Pałki, mundury i okulary odblaskowe grały rolę, ale z pewnością nie główną.

Czy zatem przesłaniem eksperymentu Zimbardo jest „zło bierze się z sytuacji?”. Zarówno Blum jak i wiele krytyków idących jego śladami przyjmują, że tak. Z pewnością w popularnym obiegu znajdzie się taki wniosek. Sam Zimbardo mógł przyczynić się do jego rozpowszechnienia, wygłaszając wykłady dla szerokiej publiczności czy występując w mediach. Jednak trudno jest utożsamić popularny, uproszczony i wyolbrzymiony przekaz z wnioskami z samego badania. Spróbujmy skupić się na samej, czystej nauce, na badaniu i jego wnioskach. Jest to o tyle uzasadnione, że krytyka Bluma też wycelowana jest w badanie, nie w historię stworzoną na jego podstawie.

SPE było głęboko zanurzone w kontekście więziennictwa i jego ideowym celem było ukazanie patologii tego systemu i jego reforma. Ten specyficzny, wąski kontekst umyka krytykom, co z resztą ciekawe – umyka prawie wszystkim. Pytanie kluczowe zatem brzmi: czy zarzut o banalizację zła i jego usprawiedliwienie tyczy się personalnie Zimbardo i jego badań, czy opowieści o badaniu? W krytyce Bluma zlewa się to w jedno.

Są jeszcze dwa problemy z argumentem „SPE banalizuje i usprawiedliwia zło”. Nawet jeśli banalny i szeroki wniosek „zło bierze się z sytuacji” naprawdę wynikałby z badania Zimbardo, to nie sposób przypisywać badaczowi odpowiedzialności za zdanie: „w związku z tym ludzie nie są odpowiedzialni za swoje czyny”. Po prostu jedno nie wynika z drugiego. Z twierdzeń empirycznych (zdań o tym, jak jest) nie wynikają twierdzenia dotyczące moralności (jak powinno być? Co jest dobre?), nie sposób więc automatycznie przypisać autorowi naukowego odkrycia autorstwa moralnych zaleceń i interpretacji.

Uczciwie jest pociągać kogoś do odpowiedzialności za pogląd, który wyraźnie, osobiście wyraził, a nie za interpretację jego poglądu, którą poczynił ktoś inny. Sam Zimbardo zaś wyraźnie odcina się od idei, że ludzie nie są odpowiedzialni za swoje czyny (Zimbardo, 2018). Swoim eksperymentem chciał walczyć z skrajnym poglądem, że zachowania ludzi wynikają przede wszystkim z ich wnętrza – z ich stałych cech. Zależało mu na tym, by złagodzić ten pogląd a nie by zastąpić go inną skrajnością: „zachowania ludzi wynikają tylko z sytuacji” (Zimbardo, Haney, Banks, 1973). W oryginalnych opisach eksperymentów znajdziemy docenienie różnic indywidualnych, podobnie jak w opublikowanej przez Zimbardo odpowiedzi na krytykę. Autor SPE sam siebie określa jako „interakcjonistę”, czyli zwolennika poglądu, że ludzkie zachowania są efektem kombinacji okoliczności i predyspozycji.

Ostatni problem z zarzutem „SPE zwiódł ludzkość w kwestii zła” to niezrozumienie nauki. Otóż pojedynczy eksperyment w ogóle nie udowadnia niczego, absolutnie niczego. Jeśli eksperyment byłby solidnie zrobiony, nie udowadnia on, że ludzkie zło bierze się z sytuacji. Jeśli byłby źle zrobiony, nie udowadnia tego, że nie bierze się ono sytuacji. Tym bardziej nie udowadnia, że bierze się ono z wnętrza. Po prostu nie tak działa nauka i powinni o tym pamiętać tak zwolennicy jak i przeciwnicy SPE. Dowód naukowy jest godny zaufania wtedy, gdy wiele badań, wykonanych przez różne zespoły na różne sposoby i w różnych kontekstach, wskazuje na podobną prawidłowość. Bitwa o rzetelność jednego badania nie może być bitwą o ostateczną prawdę, zwłaszcza tak uogólnioną.

Cały artykuł

ŹRÓDŁA:

  • Banuazizi, A., i Movahedi, S. (1975). Interpersonal dynamics in a simulated prison: A methodological analysi
  • Bhattacharjee, Y. (2013). Diederik Stapel’s Audacious Academic Fraud. [online] Nytimes.com. Pobrane z: https://www.nytimes.com/2013/04/28/magazine/diederik-stapels-audacious-academic-fraud.html [Data dostępu 8 Paź. 2018].
  • Blum, B. (2018). Ranger Games: a story of soldiers, family and an inexplicable crime. S.l.: Anchor.
  • Brzeziński, J. (1996). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa, Poland: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • Festinger, L. (1980). Looking backward. Retrospections on social psychology, 236-254.
  • Grzyb, T. (2017). Eksperyment terenowy w psychologii społecznej: metodologia, etyka, praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • Haney, C., Banks, W. C., i Zimbardo, P. G. (1973). A study of prisoners and guards in a simulated prison. Naval research reviews, 9(1-17).
  • Klebaniuk, J. (2012). Profesor Stapel na dopingu. O upiększaniu psychologii społecznej. Psychologia społeczna, 7(3), 213-217.
  • Kousta, S. (2017). Cognitive science: Flawed reasoning. Nature Human Behaviour, 1, 149. https://doi.org/10.1038/s41562-017-0149
  • Le Texier, T. (2018). Histoire d’un mensonge: enquête sur l’expérience de Stanford. Paris: La Découverte.
  • Lilienfeld, S. O., Lynn, S. J., Ruscio, J., Beyerstein, B. L., Sagan, D., Szwajcer, P., i Wydawnictwo CiS. (2017). 50 wielkich mitów psychologii popularnej: półprawdy, ćwierćprawdy i kompletne bzdury. Warszawa; Stare Groszki: Wydawnictwo CiS.
  • Lovibond, S. H., i Adams, W. G. (1979). The effects of three experimental prison environments on the behaviour of non-convict volunteer subjects. Australian Psychologist, 14(3), 273-287.
  • Reicher, S., Haslam, A. and Van Bavel, J. (2018). Time to change the story. [online] Thepsychologist.bps.org.uk. Pobrane z: https://thepsychologist.bps.org.uk/volume-31/august-2018/time-change-story [Data dostępu 19 Paź. 2018].
  • Staub, E. (2007). Review of The Lucifer Effect: Understanding How Good People Turn Evil by Philip Zimbardo. PsycCRITIQUES: American Psychological Association Review of Books, 52.
  • Weaver, K., Garcia, S. M., Schwarz, N., i Miller, D. T. (2007). Inferring the popularity of an opinion from its familiarity: A repetitive voice can sound like a chorus. Journal of Personality and Social Psychology, 92(5), 821–833. https://doi.org/10.1037/0022-3514.92.5.821
  • Witkowski, T. (2018). Lucyfer, którego wymyślił Zimbardo. O konsekwencjach stanfordzkiego eksperymentu więziennego i skandalu, którego stał się obiektem. [online] W obronie rozumu. Pobrane z:https://tomwitkow.wordpress.com/2018/07/02/lucyfer-ktorego-wymyslil-zimbardo-o-konsekwencjach-stanfordzkiego-eksperymentu-wieziennego-i-skandalu-ktorego-stal-sie-obiektem/ [Data dostępu 11 Paź. 2018].
  • Zimbardo, P. (2018). Philip Zimbardo’s Response to Recent Criticisms of the Stanford Prison Experiment. [online] Stanford Prison Experiment. Pobrane z: http://www.prisonexp.org/response/ [Data dostępu 24 Paź. 2018].
  • Zimbardo, P. G. (2006). On rethinking the psychology of tyranny: The BBC prison study. British Journal of Social Psychology, 45(1), 47–53. https://doi.org/10.1348/014466605X81720
  • Zimbardo, P., Haney, C., i Banks, W. C. (1973). A Pirandellian prison. New York Times Magazine, 8, 38ff.

O AUTORZE

Kamil Izydorczak

Kamil Izydorczak

Psycholog, doktorant SWPS Uniwersytetu Humanistycznospołecznego, naukowo zgłębiający tematykę non-konformizmu i postaw wobec obcych grup. Członek projektu Guerilla Skepticism on Wikipedia, którego celem jest ulepszanie zawartości Wikipedii w tematach sceptycyzmu, nauki i pseudonauki.

2018-12-20T18:49:26+01:00

Zostaw komentarz

Wykorzystujemy pliki cookies w celu prawidłowego działania strony oraz korzystania z narzędzi analitycznych. Szczegóły znajdziesz w polityce prywatności. Czy zgadzasz się na wykorzystywanie plików cookies? Ok