MORALNOŚĆ W TEORII I W PRAKTYCE. DYLEMAT MYSZY.

Słowa kluczowe: moralność, dylemat moralny, dylemat zwrotnicy, wybór moralny.

ABSTRAKT

Psycholodzy, badając moralność człowieka, wykorzystują zwykle teoretyczne dylematy moralne, w których badani zmuszeni są dokonać wyboru między dwoma etycznie niejednoznacznymi działaniami (Żylicz, 2010). Czy wybór ten możemy jednak uznać za dobry predyktor realnego zachowania w przyszłości?  Zdaniem Driesa H. Bostyna, Sybrena Sevenhanta i Arne Roetsa (2018) istnieje istotna różnica między tym, co deklarujemy, kiedy sytuację problemową rozważamy jedynie hipotetycznie, a naszymi działaniami, gdy stajemy się jej uczestnikami.

DYLEMAT ZWROTNICY

Czy słyszeliście kiedyś o dylemacie zwrotnicy? W tym zaproponowanym po raz pierwszy przez Philippę Foot (1978) eksperymencie myślowym zostajemy postawieni w sytuacji wyboru między biernością a działaniem w obliczu nadchodzącej katastrofy. Oto bowiem jeden z wagoników kolejki wyrwał się spod kontroli i rozpędzony zjeżdża po torach kolejowych wprost na pięć przywiązanych do nich osób. Jeśli nic nie zrobimy, sytuacja z pewnością zakończy się ich śmiercią. Okazuje się jednak, że możemy przestawić zwrotnicę i w ten sposób skierować wagonik na drugi tor, do którego przywiązano tylko jedną osobę. Jak powinniśmy postąpić?

Zarówno ten, jak i podobne, hipotetyczne dylematy moralne, przez lata były wykorzystywane przez badaczy zajmujących się psychologią rozwoju moralnego. Przy ich pomocy starano się między innymi określić poziom rozwoju moralnego badanych jednostek (Kohlberg i Power, 1981; Eisenberg, 1990). Podstawowym pytaniem, a zarazem problemem tego rodzaju badań, jest przełożenie ich wyników na rzeczywiste sytuacje.

DYLEMAT MYSZY

Zależność między deklarowanymi działaniami a realnym postępowaniem ludzi w warunkach wyborów moralnych postanowili sprawdzić Dries H. Bostyn, Sybren Sevenhant i Arne Roets (2018). W swoich badaniach posłużyli się zmodyfikowaną wersją dylematu zwrotnicy, w której unieruchomione na torach osoby zastąpiły zamknięte w klatkach myszy, a pędzący wagonik zamieniony został na (rzekomo) aplikowany zwierzętom szok elektryczny. Badanie podzielone zostało na dwa etapy. W pierwszym z nich zadaniem 192 studentów z grupy badawczej było uzupełnienie obszernego kwestionariusza online. Zawierał on szereg dylematów moralnych, które należało rozwiązać, jak również mierzył indywidualne cechy jednostek, takie jak przyjmowanie cudzej perspektywy czy empatyczną troskę.

W kolejnej fazie eksperymentu badani zostali zaproszeni do laboratorium, gdzie czekały na nich zamknięte w dwóch klatkach myszy oraz komputer, przy użyciu którego mieli oni podejmować decyzje. Osobom badanym powiedziano, że w ciągu 20 sekund muszą zdecydować, czy naciskając odpowiedni klawisz, zadają szok elektryczny (bolesny, ale nie śmiertelny) jednej myszy czy też zaniechają działania, tym samym rażąc prądem pięć myszy w drugiej klatce. Po zakończeniu tej części badania uczestników zapytano o motywy ich działania oraz poproszono o oszacowanie poziomu wątpliwości i dyskomfortu odczuwanego przez nich w związku z podjętą decyzją. Zadaniem grupy kontrolnej po wypełnieniu kwestionariusza online było natomiast rozwiązanie hipotetycznego dylematu, przed którym stanęli ich koledzy z grupy eksperymentalnej.

WYNIKI

Wykazano, że badani, którzy zmierzyli się z “dylematem myszy” tylko w teorii, aż dwukrotnie częściej wybierali zaniechanie działania, w porównaniu do osób z grupy eksperymentalnej. Choć badając moralność, nie wyróżnia się „dobrych” i „złych” odpowiedzi, dokonywany przez nas wybór świadczy o sposobie, rozumienia moralności. Pojmując ją absolutystycznie, uznajemy, że wartość naszego zachowania nie zależy ani od jego okoliczności, ani od jego skutków. W przypadku opisywanego eksperymentu osoba posługująca się tym rodzajem rozumowania mogłaby uzasadnić powstrzymanie się od działania społecznie obowiązującym nakazem dbania o dobro zwierząt.

Przyjmując natomiast utylitarystyczne podejście do moralności, w którym wartość czynu zależna jest zarówno od jego okoliczności, jak i skutków, uczestnik eksperymentu może zaaplikować szok elektryczny pojedynczej myszy, by uchronić przed nim pięć pozostałych.  Okazało się, że badani, którzy popierali rozwiązanie teoretycznego dylematu na podstawie skutków zdarzenia, deklarowali mniej wątpliwości i dyskomfortu wywołanych tą decyzją. Ostatecznie jednak preferowane przez uczestników eksperymentu sposoby rozumowania moralnego (związane ze skutkami czynu vs. niezależne od nich) nie miały związku z ich faktycznym zachowaniem w obliczu rzeczywistego dylematu, z jakim spotkali się w laboratorium.

PODSUMOWANIE

Oczywiście na podstawie pojedynczego eksperymentu nie można uznać za bezzasadne wykorzystywania w badaniach teoretycznych dylematów moralnych – sami autorzy potwierdzają ich wagę dla lepszego zrozumienia tego obszaru naszego funkcjonowania (2018). Z drugiej jednak strony, badacze podkreślają widoczny i istotny rozdźwięk między decyzjami podjętymi “na papierze”, gdy nie musimy dalej żyć z konsekwencjami naszych zachowań, a rzeczywistymi sytuacjami, w których presja, aby działać “właściwie”, jest znacznie większa.

• Bostyn, D. H., Sevenhant, S., Roets, A. (2018). Of Mice, Men, and Trolleys: Hypothetical Judgment Versus Real-Life Behavior in Trolley-Style Moral Dilemmas. Psychological Science, 29(7), 1084-1093.
• Eisenberg N. (1990), Rozwój wartości prospołecznych w: J. Reykowski, E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Foot, P. (1978). The Problem of Abortion and the Doctrine of the Double Effect. Oxford: Oxford University Press.
• Kohlberg, L., Power, C. (1981). Moral Development, Religious Thinking, and the Question of a Seventh Stage. Journal of Religion & Science, 16(3), 203-259.
• Żylicz P. (2010). Psychologia moralności. Wybrane zagadnienia. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS.