W POSZUKIWANIU SIEBIE – O AKTYWIZACJI OSÓB Z OTĘPIENIEM

Słowa kluczowe: otępienie, zaburzenia pamięci, choroba Alzheimera, aktywizacja, trening pamięci.

ABSTRAKT

Poniższy artykuł ma na celu zapoznanie czytelnika z tematyką otępienia. Na początku przedstawiona zostanie definicja otępienia, jego objawy i przebieg. Uwaga zostanie zwrócona także na powszechnie występujące w społeczeństwie mity dotyczące tej choroby. Następnie podkreślony zostanie aspekt aktywności osoby chorej i możliwości oddziaływania na nią w środowisku domowym. Nacisk zostanie położony także na relacje w grupie, które w przebiegu choroby otępiennej mogą mieć znaczenie terapeutyczne.

Wstęp

Dezorientacja w dotychczas znajomych miejscach, zapominanie o tym, co wydarzyło się jeszcze chwilę temu, trudności w zaplanowaniu przebiegu dnia lub/i niewyraźna mowa. Brzmi jak sen? To rzeczywistość osób cierpiących na otępienie, które stopniowo tracą część siebie. Wymienione powyżej objawy to jedynie przykłady trudności, z którymi na co dzień mierzą się osoby chore.

Wielu z nas słyszało o przypadkach występowania otępień (demencji) w swojej rodzinie. Otępienie czy demencja? Które z tych słów jest właściwe? Demencja jest synonimem otępienia – określenia te często używane są zamiennie. Obecnie naukowcy skłaniają się ku stosowaniu nazewnictwa ,,duże zaburzenie neuropoznawcze’’ (APA, 2013).

Czym jest otępienie?

W najnowszej klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-V (APA, 2013) otępienie zostało nazwane dużym zaburzeniem neuropoznawczym. W klasyfikacji tej wciąż jednak dopuszcza się stosowanie terminu otępienie, szczególnie w przypadku podtypów tego zaburzenia, takich jak otępienie typu alzheimerowskiego (Möllers, 2018).

Duże zaburzenie neuropoznawcze oznacza spadek funkcjonowania poznawczego w jednej lub kilku domenach, takich jak: uwaga, funkcje wykonawcze , uczenie się i pamięć, język, funkcje percepcyjno-ruchowe i poznanie społeczne.

Objawy te znacznie utrudniają codzienne funkcjonowanie osoby chorej, która wymaga asystowania przy codziennych czynnościach. Ponadto, deficytów tych nie można wyjaśnić poprzez odwoływanie się do innych zaburzeń, np. depresji (APA, 2013).

W DSM-IV – wedle obowiązującej wcześniej klasyfikacji, otępienie oznaczało zespół objawów wskazujących na zaburzenia poznawcze obejmujące problemy z pamięcią, oraz współwystępowanie co najmniej dwóch deficytów związanych z mową, poruszaniem się, rozpoznawaniem przedmiotów lub funkcjami wykonawczymi (APA, 2000).

Jak widać, w najnowszej klasyfikacji występowanie zaburzeń pamięci nie jest już czynnikiem koniecznym do rozpoznania otępienia.

Otępienie dotyczy głównie osób starszych, choć zdarzają się przypadki zachorowań w młodszym wieku (Biechowska, Orłowska, 2012). Osób chorujących na otępienie stale przybywa – jest to związane między innymi z faktem starzenia się społeczeństw (Chmielowiec, Chmielowiec, Chmielewski, Grzywacz, 2018). Jeśli chodzi o stosowane leczenie farmakologiczne, ma ono charakter objawowy, – próbuje się łagodzić objawy i spowolnić postęp choroby, nie da się jednak jej zatrzymać czy odwrócić jej skutków (Leszek, 2012). Otępienie postępuje i jest nieodwracalne. Można starać się podtrzymać komfort życia osób chorych, by jak najdłużej zachowały prawidłowe funkcjonowanie. Jak więc przebiega choroba i co możemy zrobić, żeby ją oswoić oraz poprawić jakość codziennego życia osoby chorej?

Przebieg choroby

Choroby otępienne można klasyfikować na kilka sposobów, powołując się między innymi na lokalizację uszkodzeń mózgu. Część teoretyków dzieli także kategorie otępień w zależności od rodzaju choroby, w której występują. Najczęściej są to choroby neurozwyrodnieniowe mózgu. Jak zostało już wspomniane na początku artykułu, ponad połowa przypadków zachorowań związana jest z chorobą Alzheimera (Biechowska, Orłowska, 2012). Mówi się także o otępieniu czołowo-skroniowym, otępieniu naczyniopochodnym czy otępieniu z ciałami Lewy’ego – nieprawidłowymi złogami białka, występującymi w korze mózgowej (Motyl, 2007). Choroba Alzheimera, wymieniana jako najczęstsze podłoże otępień, charakteryzuje się zaburzeniami pamięci, zachowania, a także uwagi i mowy.

Wyróżnia się w niej 3 stadia, wskazujące na stopień jej zaawansowania.

1. Stadium łagodne – trwa zazwyczaj od 2 do 4 lat; wiąże się głównie z obniżeniem sprawności pamięci krótkotrwałej. Chory powtarza pytania, zapomina, co stało się niedawno, czasami trudno znaleźć mu właściwe słowa i bywa przygnębiony.
2. Stadium średniozaawansowane – charakteryzuje się ono większymi zaburzeniami pamięci krótkotrwałej oraz nierozpoznawaniem osób i przedmiotów. Osoba staje się zdezorientowana, nie radzi sobie samodzielnie będąc poza domem. Nie jest w stanie przypomnieć sobie drogi powrotnej i ma znaczące zaburzenia orientacji przestrzennej. Etap ten trwa średnio od 2 do 5 lat.
3. Stadium zaawansowane – wiąże się z prawie całkowitą deterioracją pamięci, orientacji i poruszania się. Osoba nie jest w stanie wykonywać samodzielnie prostych czynności i porozumiewać się; często staje się również agresywna. Długość trwania trzeciego stadium często jest uzależniona od występowania innych, towarzyszących chorób, takich jak np. pojawiających się stanów zapalnych (Biechowska, Orłowska, 2012). Należy pamiętać, że agresja u takiej osoby często wynika z lęku, zagubienia czy mniejszej zdolności kontrolowania swojego zachowania, a nie ze złośliwości. Zdarza się, że chory woła w ten sposób o zaspokojenie jednej ze swoich potrzeb, ponieważ nie jest w stanie wyrazić tego inaczej (Jaroszewska, 2012).

Czy każdego czeka demencja? Czyli o faktach i mitach dotyczących otępienia

Choroba Alzheimera jest jedną z najczęstszych, ale niejedynych przyczyn otępienia. Mówimy więc o otępieniu występującym w przebiegu choroby Alzheimera, ale nie utożsamiamy tych pojęć. Ich zamienne używanie stało się użytecznym społecznie mitem. Choroba Alzheimera, jako choroba neurozwyrodnieniowa mózgu, może stanowić podłoże demencji w 50% lub więcej przypadków (Cohen, Eisdorfer, 2011). W tym miejscu warto odnieść się także do innego mitu funkcjonującego w naszym społeczeństwie. Jest to przekonanie, że zaburzenia pamięci są charakterystyczne dla okresu późnej dorosłości i większość osób w tym wieku cierpi na tzw. demencję starczą.

Badania (Erber, Szuchman, 2015 ) dowodzą, że mimo wzrastającego wraz z wiekiem ryzyka zachorowalności, dotyka:

oraz

W literaturze fachowej nie używa się jednak określenia demencja starcza, ze względu na negatywny wydźwięk tego określenia oraz fakt, że może ona dotykać także osób w młodszym wieku.

Według niektórych źródeł od 25 do 75% osób starszych skarży się na osłabienie funkcjonowania pamięci (Chertkow i in., 2008). Jest to związane z lękiem, że są to początki otępienia. Specjaliści często traktują to jako subtelne zmiany poznawcze związane ze starzeniem się, które nie zmniejszają sprawności w codziennym funkcjonowaniu. Wraz z upływem czasu przetwarzanie informacji staje się nieco wolniejsze, pogarsza się funkcjonowanie uwagi i efektywność w zadaniach wykonywanych na czas.

Równocześnie podkreśla się, że deterioracja funkcji poznawczych nie jest nieodłącznym elementem starzenia się, a co więcej są obszary, w których osoby starsze mogą rozwijać się do późnej starości. Demencja nie jest normatywnym elementem procesu starzenia się (Biechowska, Orłowska, 2012).

Wskazuje się, że istnieje etap pośredni pomiędzy pogorszeniem funkcjonowania poznawczego związanym ze starzeniem się, a otępieniem. Stan ten nazywany jest łagodnymi zaburzeniami poznawczymi (MCI –mild cognitive impairment). Charakteryzują go zaburzenia pamięci, których nasilenie nie pozwala na zdiagnozowanie choroby otępiennej, jednak wykracza poza standardowe funkcjonowanie osób w podobnym wieku. Osoby z MCI funkcjonują samodzielnie, jednak łagodne zaburzenia mogą być prekursorem późniejszego zachorowania na otępienie (Erber, Szuchman, 2015; Biechowska, Orłowska, 2012).

Fałszywe przekonania, oparte na powyższych mitach, mogą prowadzić do występowania przejawów dyskryminacji wobec osób starszych.

Przykładowo przeświadczenie, że wypowiedzi babci czy dziadka na pewno wynikają z ich postępującej demencji, może skutkować wykluczaniem ich, czy też traktowaniem w sposób protekcjonalny. Warto więc mieć świadomość tego, jakie mity pokutują w naszym otoczeniu – za tą świadomością może pójść pozytywna zmiana postaw wobec osób starszych.

Jakie działania podejmować na co dzień?

Oprócz oddziaływań farmakologicznych ważne jest podejście bliskich i rodziny do chorego oraz podejmowanie starań o to, by jak najdłużej podtrzymać jego aktywność. Istotna jest także świadomość społeczna na temat chorób otępiennych. Tylko rzetelna wiedza o tym, jak przebiega choroba i czego można się po niej spodziewać, pozwoli rozumieć zachowania chorego, które czasem mogą wydać się irracjonalne.

Aktywność umysłowa, zaraz obok codziennej aktywności fizycznej, odgrywa bardzo ważną rolę w procesie rehabilitacji osób chorych. Regularne treningi pamięci to aktywności poznawcze, które mogą stanowić czynnik ochronny i przyczynić się do wolniejszego rozwoju procesów chorobowych. Dzieje się tak najprawdopodobniej za sprawą mechanizmu zwiększania rezerwy poznawczej. Innymi słowy, regularne ćwiczenia poznawcze mogą sprawić, że nasz mózg będzie bardziej elastyczny i pewne jego części będą w stanie przejąć funkcję innych obszarów, gdy te nie będą już tak sprawne (Gutierrez i Isaacson, 2013). Dzięki temu mimo, iż pewne fragmenty pamięci, uwagi czy myślenia ulegają deterioracji, wciąż można pracować na fragmentach, które ocalały.

Ważne jest więc określenie czynności, które chory jest w stanie wykonać sam lub z pomocą oraz takich, których już nie może wykonać samodzielnie. W takiej diagnozie mogą pomóc specjaliści, np. neurologowie lub neuropsychologowie. Warto też zaplanować ćwiczenia dla podopiecznego i sprawić, by stały się one nawykiem. Nie powinny to być skomplikowane polecenia – wystarczy rozmowa na temat imion bliskich, sąsiadów, ważnych dat czy określenie orientacji w miejscu. Przydatne może być ustalenie pewnych wskazówek, np. korzystanie z kalendarza, notatek czy strzałek wskazujących miejsce, kiedy u chorego zaczynają ujawniać się trudności w orientacji przestrzennej (Jankiewicz, 2008).

Siła relacji

Innym sposobem aktywizacji osoby dotkniętej otępieniem jest udział w zajęciach grupowych. Sam fakt przebywania wśród osób o podobnych problemach może pozytywnie wpłynąć na dobrostan osoby chorej i wytworzyć poczucie przynależności (Wilowska, 2013).Do takich zajęć można zaliczyć np. terapię zajęciową, która ma na celu zaktywizować osobę fizycznie i psychicznie.

W jej trakcie często wykorzystuje się działania oparte na czynnościach domowych, takich jak szydełkowanie lub też proste ćwiczenia manualne, np. przebieranie się czy jedzenie dla osób, którym przychodzą one już z trudem w życiu codziennym. Aktywności tego typu pozwalają podtrzymywać sprawność fizyczną i umysłową, zapobiegają bierności i podwyższają jakość codziennego życia. Ciekawą formą oddziaływań poza farmakologicznych jest także oddziaływanie na zmysły, takie jak muzykoterapia czy aromaterapia, których skuteczność utrzymuje się relatywnie długo (Sobów, 2007). Wpływają one nie tylko na nastrój osoby chorej, ale też pobudzają do aktywności fizycznej oraz są proste w zastosowaniu i nie kosztują dużo – ich elementy można wykonywać także w środowisku domowym.

Aktywni – szczęśliwi

Aktywność dla osób z demencją jest siłą, która pozwala na walkę z chorobą. Nie podejmując jej osoby chore stają się apatyczne i zagubione. Już zaangażowanie w proste, domowe czynności, pozwala im poczuć się odpowiedzialnymi i autonomicznymi osobami (Vernooij-Dassen, 2007). Zachowanie struktury dnia i staranne jego zaplanowanie dają poczucie przewidywalności i bezpieczeństwa, które zabiera choroba. Każdy z nas może mieć wpływ na poprawienie komfortu życia osób z otępieniem w swoim otoczeniu. Bardzo często niewiele trzeba, by dać tym osobom wiele – bezpieczeństwo, poczucie sensu i radość życia.

• American Psychiatric Association. (2000) Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-IV-TR. Washington, DC: American Psychiatric Association.
• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5®). American Psychiatric Pub.
• Biechowska, D., Orłowska, E. (2012). Neuropsychologiczna charakterystyka wybranych zespołów otępiennych. Polski Przegląd Neurologiczny, 8(2), 66-75.
• Chertkow, H., Massoud, F., Nasreddine, Z., Belleville, S., Joanette, Y., Bocti, C., Bergman, H. (2008). Diagnosis and treatment of dementia: 3. Mild cognitive impairment and cognitive impairment without dementia. Cmaj, 178(10), 1273-1285.
• Chmielowiec, K., Chmielowiec, J. Z., Chmielewski, P., Grzywacz, A. (2018). Struktura wielochorobowości w starszym wieku u osób przebywających w instytucjach opieki długoterminowej. RocznikLubuski, 44(2a), 196-207.
• Cohen, D.,Eisdorfer, C. (2011). Integrated textbook of geriatric mental health. JHU Press.
• Erber, J. T.,Szuchman, L. T. (2014). Great myths of aging. Hoboken: John Wiley & Sons.
• Gutierrez, J., Isaacson, R. S. (2013). Prevention of cognitive decline. W: L. D. Ravdin, H. L. Katzen (red.),Handbook on the Neuropsychology of Aging and Dementia (167-192). Springer, New York, NY.
• Jankiewicz, A. (2008). Poradnik dla opiekunów osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Wielkopolskie Stowarzyszenie Alzheimerowskie, Poznań.
• Jaroszewska, E. (2012). Starość i agresja – osoby starsze jako ofiary oraz sprawcy przemocy. Problemy polityki społecznej. Studia i dyskusje, (17), 113-129.
• Leszek, J. (2012). Choroba Alzheimera: obecny stan wiedzy, perspektywy terapeutyczne. Polski Przegląd Neurologiczny, 8(3), 101-106.
• Motyl, R. (2007). Otępienie-kryteria diagnostyczne. Polski Przegląd Neurologiczny, 3(2), 43-60.
• Möllers, H. J. (2018). Możliwości i ograniczenia DSM-5 w polepszeniu klasyfikacji i diagnozy zaburzeń psychicznych. Psychiatria Polska, 52(4).
• Sobów, T. (2007). Zasady postępowania terapeutycznego w zespołach otępiennych. Polski Przegląd Neurologiczny, 3(2), 97-104.
• Vernooij-Dassen, M. J. F. J. (2007). Meaningful activities for people with dementia.Aging & Mental Health, 11(4), 359–360.
• Wilowska, J. S. (2013). Samopoczucie w okresie późnej dorosłości u uczestników terapii zajęciowej w Dziennych Domach Pomocy Społecznej. Studia Psychologiczne (Psychological Studies), 51(3).