Piaget i jego teoria stadiów rozwoju poznawczego

PIAGET I JEGO TEORIA STADIÓW ROZWOJU POZNAWCZEGO

Słowa kluczowe: Jean Piaget, teoria stadiów rozwoju poznawczego, inteligencja sensomotoryczna, myślenie przedoperacyjne, operacje konkretne, operacje formalne.

ABSTRAKT

Już od momentu narodzin obserwujemy nie tylko fizyczny, ale i intelektualny rozwój dziecka. Jednym z najważniejszych jego badaczy był Jean Piaget, którego teoria stadiów rozwoju poznawczego do dziś stanowi punkt odniesienia dla badaczy pragnących poznać i opisać zmiany w tym niezwykle istotnym obszarze funkcjonowania człowieka.

ADAPTACJA I ORGANIZOWANIE

Gdy na świat przychodzi nowy człowiek od samego początku staje przed wyzwaniem przystosowania się do nowego środowiska. Otoczony mnóstwem różnorakich (nie zawsze przyjemnych) bodźców stopniowo uczy się odpowiadać na nie w sposób pozwalający mu, na jak najlepsze zaspokajanie własnych potrzeb. Oczywiście, dziecko nie jest jedynie biernym odbiorcą płynących z otoczenia sygnałów – równie ważna jest też stale doskonalona umiejętność wywierania wpływu i kształtowania własnego środowiska.

Rozwój człowieka nie jest więc jedynie realizacją zapisanego w genach, odgórnego planu, nie jest również w całości zdeterminowany zewnętrznymi wobec niego zabiegami – decydują o nim bowiem jego działania lub, inaczej mówiąc, jego interakcje ze środowiskiem. Popularyzatorem tego rodzaju myślenia był szwajcarski psycholog i badacz rozwoju człowieka Jean Piaget (por. Wadsworth, 1998). Znany jest on przede wszystkim ze swojej teorii stadiów rozwoju intelektualnego człowieka, mimo upływu lat, wciąż niezwykle popularnej wśród psychologów zajmujących się badaniem rozwoju. Zanim jednak sprawdzimy, co dzieje się na każdym ze stadiów, ważne jest, aby wyjaśnić, o co z tą “stadialnością” rozwoju tak naprawdę chodzi.

POJĘCIA, ACH POJĘCIA

Zmorą każdego studenta psychologii po raz pierwszy rozpoznającego się z teorią Piageta, oprócz oczywiście konieczności zapamiętania obszernej charakterystyki poszczególnych stadiów, jest zrozumienie pojęcia stadialności. Okazuje się, że aby tego dokonać konieczne jest wprowadzenie kilku dodatkowych pojęć. Pierwszym z nich jest schemat, czyli struktura lub proces poznawczy, który umożliwia jednostce intelektualne przystosowanie się i organizowanie otoczenia. To dzięki nim możliwa jest stałość naszego zachowania, to one także organizują nasze doświadczenia, a co za tym idzie, muszą podlegać zmianom.

Zmiany te możemy natomiast opisać w kontekście trzech rodzajów procesów: asymilacji (włączania nowych treści percepcyjnych, pojęciowych bądź motorycznych do istniejącego schematu), akomodacji (zmiany lub utworzenia nowego schematu pod wpływem nowych treści) i równoważenia (dążenia do utrzymywania równowagi między akomodacją i asymilacją). Choć Piaget mówił o stadiach, tak naprawdę mają one po prostu nieco ułatwić pracę osobom zajmującym się rozwojem, gdyż rozwój intelektualny zdaniem badacza zachodzi w sposób ciągły i polega na jakościowych zmianach schematów, a te możliwe są z kolei dzięki opisanym wyżej procesom asymilacji, akomodacji i równoważenia.

STADIA ROZWOJU POZNAWCZEGO

Piaget wyróżnił 4 stadia rozwoju poznawczego, z których każde wynika logicznie z poprzedniego. Co ważne, choć zdaniem badacza dzieci mogą osiągać poszczególne stadia w różnym wieku, każde dziecko przechodzi przez nie w tej samej kolejności. Łatwo to zrozumieć, gdy odwołamy się do rozwoju fizycznego – dziecko, które nie potrafi chodzić, nie nauczy się najpierw biegać. Czym charakteryzują się poszczególne stadia? Sprawdźmy to!

STADIUM INTELIGENCJI SENSOMOTORYCZNEJ (0-2 LATA)

Już u noworodków i niemowląt procesy asymilacji i akomodacji są w pełni funkcjonalne, jednak adaptacja i organizowanie środowiska odbywają poprzez zachowania zmysłowe i ruchowe. Ponieważ stadium inteligencji sensomotorycznej szczególnie obfituje w istotne zmiany rozwojowe, zostało ono dodatkowo podzielone na sześć podstadiów. Szczegółowe omówienie każdego z nich byłoby raczej nużące, dlatego spróbujmy prześledzić najważniejsze zmiany, które wraz z nimi zachodzą.

Pierwsze dwa lata życia to czas, w którym dziecko przechodzi od aktywności odruchowej, stopniowo koordynując ruchy ciała do aktywności celowej, eksperymentowania z działaniem, aż do osiągnięcia umiejętności tworzenia reprezentacji umysłowych. Początkowo też, dziecko nie odróżnia siebie od otoczenia, a rozumienie przez nie przestrzeni i przyczynowości cechuje egocentryczność.

Z czasem mały człowiek odkrywa, że przedmioty są osobnymi bytami, które nie znikają, gdy odwróci się wzrok (stałość!) i, o których można myśleć, nawet pod ich fizyczną nieobecność. Co więcej, stałe stają się także wielkość i kształt obiektów, a relacje przestrzenne pomiędzy nimi a dzieckiem są przez nie lepiej rozumiane. Pod koniec 2 r ż. niemowlęta dość dobrze potrafią również wnioskować o przyczynach i skutkach otaczających je zdarzeń.

STADIUM MYŚLENIA PRZEDOPERACYJNEGO (2-7 LAT)

Głównym osiągnięciem rozwojowym tego stadium jest z pewnością zdolność do tworzenia reprezentacji obiektów i zdarzeń. Na jej podstawie możliwe staje się następnie wytworzenie kolejnych, charakterystycznych dla tego okresu umiejętności. Przykładami mogą być naśladownictwo odroczone (naśladowane przedmioty lub zdarzenia były wcześniej przez pewien czas nieobecne) czy też zabawa symboliczna (udawanie). Dzięki zdolności do reprezentowania rzeczywistości, dziecko może przedstawiać swój świat wewnętrzny za pomocą rysunków, a także tworzyć obrazy umysłowe (wewnętrzne reprezentacje doświadczeń i przedmiotów).

Oczywiście, prawdopodobnie najbardziej “widowiskową” umiejętnością nabywaną w tym okresie dzięki zdolności do reprezentowania jest posługiwanie się mową. A co z myśleniem? Okres przedoperacyjny często nazywany jest prelogicznym, ponieważ aktywność percepcyjna wciąż jeszcze istotnie wpływa na myślenie dziecka.

Jest ono zatem egocentryczne (wszyscy myślą tak samo jak dziecko), jego myślenie cechuje centracja (koncentracja na jednym aspekcie zjawiska i pomijanie innych), nie ma ono jeszcze zdolności rozumienia przekształceń (widzi etap początkowy i końcowy zdarzeń, choć nie etapy pośrednie) ani odwracalności (“cofnięcia” swojego rozumowania do punktu wyjścia). Te ostatnie dziecko odkryje w przyszłości. W stadium przedoperacyjnym mały człowiek nadal poznaje też “nowe”, niezmienne właściwości przedmiotów: ich liczbę, masę, powierzchnię, a także ilość cieczy.

STADIUM OPERACJI KONKRETNYCH (7-11 LAT)

Okres między 8 a 12 r ż. to czas rozwoju myślenia logicznego (tzw. operacji). Choć dziecko nie jest już całkowicie zależne od percepcji i wiele napotkanych problemów może rozwiązywać w oparciu o rozumowanie, dotyczy to jednak tylko tych problemów, które są realne, obserwowalne i konkretne.

A co z charakterystycznymi dla poprzedniego stadium cechami myślenia? Zdaniem Piageta, w stadium tym znika egocentryzm intelektualny – dziecko zaczyna rozumieć, że rozumowanie u różnych osób może prowadzić do różnych wniosków. Zanika także centracja (możliwe staje się wykorzystywanie wszystkich dostępnych cech bodźca), a pojawia się funkcjonalne rozumienie przekształceń (zrozumiałe stają się związki pomiędzy poszczególnymi ich etapami). Wśród ważnych dla tego okresu osiągnięć możemy wymienić także pojawienie się odwracalności oraz stałości ciężaru i ilości ciał stałych.

Ponadto, dzieci w tym wieku zaczynają rozumieć też pojęcia: czasu, prędkości i przyczynowości. Za najważniejsze osiągnięcie tego stadium uważa się jednak pojawienie się tzw. operacji logicznych (jak sama nazwa wskazuje pozwalają one na wyciąganie logicznych wniosków na drodze rozumowania). Oprócz wspomnianej już odwracalności, są to również umiejętność szeregowania i klasyfikowania obiektów.

STADIUM OPERACJI FORMALNYCH (11-15 LAT I WYŻEJ)

Początek wieku nastoletniego, jest według Piageta, rozpoczęciem ostatniego stadium, w którym człowiek ostatecznie uwalnia swoje rozumowanie od doświadczenia i zyskuje umiejętność rozwiązywania wszystkich klas problemów (w tym hipotetycznych i słowno-pojęciowych!). Najważniejsze struktury rozwijające się w tym okresie to rozumowanie hipotetyczno-dedukcyjne (“od ogółu do szczegółu”, gdzie “ogół”, czyli przesłanki, stanowią niezweryfikowane jeszcze hipotezy) oraz rozumowanie naukowo-indukcyjne, pozwalające na tworzenie uogólnień. Oprócz tego, warto wspomnieć także o prawdopodobieństwie i proporcjach, których rozumienie w tym okresie także ulega znaczącej poprawie.

DUŻO INFORMACJI? TO DOPIERO POCZĄTEK!

Nie ulega wątpliwości, że teoria stadiów rozwoju Jeana Piageta stanowi niezwykle ważny wkład w dziedzinie badań nad rozwojem człowieka. Obecnie jednak, żartobliwie mówi się, że jej popularność i ilość cytowań wynikają po części z faktu, że wielu badaczy odwołuje się do niej… krytykując ją zawzięcie! Rzeczywiście właściwie od samego początku pod jej adresem pojawiało się wiele zastrzeżeń, szczególnie w odniesieniu do prowadzonych przez autora badań. Czy nie w tym tkwi jednak istota badań naukowych, aby podważać, sprawdzać i replikować? Powyższy tekst zawiera jedynie krótkie (Tak! Tak!) streszczenie tego, co o rozwoju dziecka od momentu jego narodzin do wieku nastoletniego dzięki Piagetowi wiemy. A w jaki sposób badacz odkrył te prawidłowości? To już temat na kolejny artykuł.

ŹRÓDŁA:

  • Wadsworth, B. (1998). Teoria Piageta: poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka. Warszawa: WSiP.

O AUTORCE

Małgorzata Delkowska

Małgorzata Delkowska

Absolwentka psychologii UJ. Pracuje w przedszkolu twórczym jako psycholog z funkcją wychowawcy. W zakresie psychologii interesują ją głównie stereotypy i uprzedzenia oraz poznawczo-behawioralne podejście do zaburzeń.

2019-03-20T11:03:02+01:00

Zostaw komentarz

Wykorzystujemy pliki cookies w celu prawidłowego działania strony oraz korzystania z narzędzi analitycznych. Szczegóły znajdziesz w polityce prywatności. Czy zgadzasz się na wykorzystywanie plików cookies? Ok