POCZUCIE KONTROLI – SKALA ROTTERA. KRYTYKA I IMPLIKACJE.

Słowa kluczowe: poczucie kontroli, skala rottera, metodologia.

ABSTRAKT

Ludzie bardzo się różnią stopniem, w jaki akceptują odpowiedzialność za swój własny los. W latach sześćdziesiąt XX wieku Julian Rotter opracował skalę, która miała na celu zbadać, gdzie jednostka lokuje kontrolę nad wydarzeniami ze swojego życia: w sobie samej czy w okolicznościach zewnętrznych. Zaobserwował on współzależność między tak zmierzonym poczuciem kontroli jednostki a jej zachowaniem w szeregu badań.

Rotter wysunął również hipotezę, iż wewnętrzne poczucie kontroli człowieka jest predyktorem większego dobrobytu w przyszłości. Wiara w indywidualne sprawstwo prowadzić miała do większej gotowości do zmiany niekorzystnych sytuacji życiowych, mniejszej podatności na manipulację i skuteczniejszego wykorzystywania doświadczeń w życiowych decyzjach.

METODA I WYNIKI

W pierwotnym wydaniu Skala Mierząca Umiejscowienie Źródła Kontroli, którą opracował Rotter, zawierała 60 par stwierdzeń. Badani spośród każdej pary musieli wybrać to stwierdzenie, które ich zdaniem najlepiej oddawało ich osobisty stosunek do zagadnienia. Każda para dawała tym samym wybór między wewnętrznym a zewnętrznym umiejscowieniem kontroli, bez możliwości wyboru opcji pokroju „nie mam zdania” lub zgodą z obiema opcjami w parze jednocześnie.

Oczywiście, skala poddana została wielu modyfikacjom – testy trafności i rzetelności pozwoliły na wyodrębnienie mniejszej liczby par (23 w wersji finalnej) o największym wpływie na wyniki. Dodano również pytania buforowe, które miały na celu pomóc w ukryciu przedmiotu badania, obawiając się że uczestnicy będą zmieniali swoje intuicyjne odpowiedzi, gdy tylko zorientują się, jaki jest faktyczny cel badania (Rotter, 1966).

Rotter (1966) uważał badany tak sposób alokacji kontroli za jedną z kluczowych zmiennych w osobowości człowieka. Znajomość indywidualnego wyniku miała dać badaczowi moc przewidywania zachowań osoby w różnorodnych sytuacjach życia codziennego. I rzeczywiście, gdy zestawiono zmierzone poczucie kontroli badanych z ich zachowaniami w kontekście szeregu badań, zaobserwowano istotną współzależność. Zewnętrzne poczucie kontroli współwystępowało ze skłonnością do większego ryzyka w hazardzie, rzadszym uczestnictwem w grupach związanych działalnością społeczną, mniejszą skutecznością w przekonywaniu innych do swojej opinii, większą skłonnością do nałogów, niższą motywacją do osiągnięć i większym konformizmem (Rotter, 1966). W świetlne tych badań zdawało się jasne: wewnętrzne poczucie kontroli charakteryzowało człowieka zdrowszego, bardziej zmotywowanego i ogólnie skuteczniejszego.

W rozważaniach nad możliwymi źródłami owych różnic indywidualnych przyjrzano się 3 potencjalnym płaszczyznom: różnym stylom rodzicielskim, różnicom kulturowym i społeczno-ekonomicznym. Wyniki badań wskazywały na większą skłonność do zewnętrznej alokacji kontroli u badanych o niższej pozycji społecznej (Levenson, 1981). Różnice międzykulturowe również odnotowano: badanie porównawcze między amerykanami rasy białej, pochodzenia meksykańskiego i Indianami Ute, wskazało na najsilniejszą skłonność do wiary we własne sprawstwo u badanych rasy białej. Amerykanie o meksykańskim pochodzeniu znaleźli się pośrodku skali, Indianie zaś byli najmniej skierowani do wewnątrz w poszukiwaniu źródeł zdarzeń (Levenson, 1981).

Niezależnie od różnic ekonomicznych i kulturowych, rodzice zdaniem badacza mogli swoje dzieci nauczyć zewnętrznego umiejscowienia kontroli drogą niewłaściwego karania i nagradzania. Wzmocnienia pozytywne i kary aplikowane nieumiejętnie przez opiekuna miały odbierać dziecku poczucie podmiotowości i kontroli nad otaczającym je światem. Zostało to częściowo potwierdzone w badaniach i w istocie rodzice bardziej autorytarni i restrykcyjni, zdawali się tłamsić poczucie wewnętrznej kontroli dziecka, co mogło mieć potencjalnie ogromne konsekwencje dla rozwoju i późniejszego funkcjonowania (Davis, Phares, 1969).

Sam Rotter w późniejszych pracach (1975) zaznaczył jednak, że i bezwzględnie wewnętrzne poczucie kontroli może doprowadzić do dysfunkcji, bowiem jednostka musi zdawać sobie sprawę z braku kontroli w sytuacjach, gdy jest ona faktycznie niewielka (jeśli nie żadna). Stan zdrowia bliskiej osoby będącej pod opieką lekarzy leży całkowicie poza naszym wpływem i brak akceptacji tej okazjonalnej bezsilności może rodzić frustrację, cierpienie i prowadzić do depresji.

KRYTYKA

Choć problematyka umiejscowienia kontroli stała się bardzo popularnym przedmiotem badań i jest elementem rzeszy prac psychologicznych (i nie tylko), otrzymała ona również znaczną ilość krytyki. Kwestionowana była metodologiczna poprawność narzędzia badawczego w tym zakresie, tj. na ile skala opracowana przez Rottera faktycznie mierzyła globalne poczucie kontroli jednostki, która może odczuwać silne inklinacje by modyfikować swoje odpowiedzi celem dostosowania do indywidualistycznej kultury zachodu (Levenson, 1981). Choć sam Rotter (1975) twierdził, że opracowaną przez niego skala mierzyła jedną, globalną zmienną wewnętrznego lub zewnętrznego poczucia kontroli, wielu badaczy się z tym nie zgodziło.  Zaobserwowano m.in. że ludzie mogą odczuwać mniejsze lub większe poczucie wpływu na otaczające ich wydarzenia, w zależności od dziedziny życia o jaką zapytamy. Badani mogli dla przykładu deklarować wewnętrzne poczucie kontroli osobistej, jednocześnie wątpiąc w swój wpływ na sferę polityczną państwa (Gurin, Gurin i Morrison, 1978).

Inny zarzut związany był z zasadnością wyróżnienia Umiejscowienia Kontroli na tle wielu innych, mocno zbliżonych konstruktów osobowościowych. Metaanaliza 75 badań przeprowadzona przez Judge et al. (2002), wskazała na istotną współzależność pomiarów na Skali Umiejscowienia Kontroli z pomiarami poczucia własnej wartości, stabilnością emocjonalną (niskim neurotyzmem) i zgeneralizowanym poczuciem własnej skuteczności. Zdaniem badaczy wyniki takie sugerują, że w istocie wszystkie te zmienne składowe dotyczą bardzo podobnej, centralnej zmiennej w osobowości człowieka.

IMPLIKACJE

Badania Rottera rozpoczęły bardzo rozległy temat i nieprzypadkowo znalazły tak szerokie zainteresowanie. Problematyka osobistego wpływu na świat, zdolności do wzniesienia się ponad trudy losu i aktywnego tworzenia jednostkowego przeznaczenia są kluczowymi elementami indywidualistycznej kultury zachodu (Kirmayer, 2007). Badacze związani z pokrewną tematycznie Teorią Atrybucji sugerowali nawet, że jednostka odczuwa afektywną reakcję na potencjalne konsekwencje spostrzeganych wewnętrznych lub zewnętrznych źródeł zdarzeń i ma to istotny wpływ na jej przyszłe zachowania (Weiner, 1992).

Obecnie popularnością cieszy się również zagadnienie pokrewne, jakim jest interdyscyplinarny i mocno kontrowersyjny problem poczucia wolnej woli, który przeszedł z czystej filozofii do świata Nauki dzięki badaniom Libeta (1983). I abstrahując całkowicie od samego problemu istnienia potocznie pojmowanej wolnej woli (który to problem jest daleko od rozwiązania i obecnie gromadzone są solidne argumenty po obu stronach dysputy), każdego psychologa powinny interesować konsekwencje wiary w wolną wolę dla dobrobytu jednostki. I tu badania Vohs i Schoolera (2008) wskazały na to, iż uczestnicy eksperymentu po przeczytaniu fragmentów tekstu propagujących deterministyczną wizję świata, byli tuż po lekturze znacznie bardziej skłonni oszukiwać na teście.

Podobnie ciekawe może być to, iż korelację między wiarą w wolność wyboru a deklarowanym poczuciem szczęścia jednostki, zaobserwowano zarówno na podłożu zachodniej kultury indywiduum, jak i w mocno kolektywistycznej kulturze Chin (Li et al., 2017). W związku z tym przynajmniej wg. badań dostępnych w chwili pisania tych słów, zdaje się, że ludzie są najzwyklej szczęśliwsi, gdy postrzegają siebie jako autorów własnego losu (choć cynik mógłby zasugerować, że wynika to z niezrozumienia postulatów determinizmu). Ważne więc, by w tym świetle propagować osobiste sprawstwo i akceptację odpowiedzialności za swoje czyny, mając na względzie długofalowy, psychiczny dobrobyt drugiego człowieka.

• Bandura, A. (1995). Self-efficacy in changing societies. Cambridge: Cambridge University Press.
• Davis, W., Phares, E. (1969). Perental antecedents of internal-external control of reinforcement. Psychological Reports, 24, 427-436.
• Gurin, P., Gurin, G., Morrison, B. M. (1978). Personal and ideological aspects of internal and external control. Social Psychology, 41(4), 275-296.
• Judge, T. A., Erez, A., Bono, J. E., Thoresen, C. J. (2002). Are measures of self-esteem, neuroticism, locus of control, and generalized self-efficacy indicators of a common core construct? Journal of Personality and Social Psychology, 83, 693-710.
• Kirmayer, L. J. (2007). Psychotherapy and the cultural concept of the person. Transcultural Psychiatry, 44(2), 232-257.
• Levenson, H. (1981). Differentiating among internality, powerful others, and chance. W: H. Lefcourt (red.), Research with the Locus of Control Construct (s. 15-63). New York, USA: Academic Press.
• Li, C., Wang, S., Zhao, Y., Kong, F., Li, J. (2017). The Freedom to Pursue Happiness: Belief in Free Will Predicts Life Satisfaction and Positive Affect among Chinese Adolescents[on-line]. Uzyskane 03.03.2017: http://journal.frontiersin.org/article/10.3389/fpsyg.2016.02027/full
• Rotter, J. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Washington, D.C.: American Psychological Association.
• Rotter, J. (1975). Some problems and misconceptions related to the construct of internal versus external reinforcement. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 43, 56-67.
• Vohs, K. D., Schooler, J.W. (2008). The Value of Believing in Free Will: Encouraging a Belief in Determinism Increases Cheating. Psychological Science, 19(1), 49-54.
• Weiner, B. (1992). Human Motivation: Metaphors, Theories and Research. Newbury Park, CA: Sage Publications.