PROBLEMY ETYCZNE ZWIĄZANE Z DIAGNOZOWANIEM

Słowa kluczowe: diagnoza, etyka, dylemat, problem etyczny.

WSTĘP

Psychologia nie może być nauką aksjologicznie neutralną i musi jej uprawianiu towarzyszyć refleksja etyczna (Brzeziński, Poznaniak, 1994). Punktem wyjścia działań psychologa – podobnie jak dzieje się to w odniesieniu do roli adwokata czy lekarza – jest zasada dobroczynności względem klienta, realizowana we wzajemnym zaufaniu (beneficence-in-trust). Spór, czy ważniejsza jest autonomia psychologa czy jego klienta jest podporządkowany dobru klienta. Na podstawie niepisanej umowy społecznej zakłada się, że istotą wzajemnej relacji jest zaufanie do profesjonalnych umiejętności psychologa i ufność, oraz że dobro klienta będzie podstawowym kryterium oceny jego działania. Jednocześnie społeczna rola diagnosty (psychologa) obejmuje przyzwolenie na wiele zachowań, jakie w codziennych sytuacjach nie byłyby tolerowane w sytuacjach, w których nie chcieliby być oglądani i które normalnie mogą wywoływać zażenowanie. Przyzwala się na osądzanie osobistych myśli, pragnień i ukrywanych zachowań osób badanych. Nie istnieją badania wolne od wartościowania i problemów etycznych, a diagnozowanie jest jaskrawym tego przykładem. Proces diagnozowania nie zawiera technicznych zabezpieczeń przed stygmatyzacją, a o przekroczeniu granicy między nią a diagnozą decyduje kontekst moralny, etyczny i filozoficzny uprawianej diagnostyki (Poznaniak, 1994).

Diagnozy zawsze tworzone są przez kogoś i dla kogoś, wyrażając określone przez ten fakt intencje. Ta „zmienna intencjonalna” może i powinna być brana pod uwagę. Rola zawodowa psychologa zawiera bowiem w sobie przyzwolenie na ingerencję w sposób istnienia drugiego człowieka (Kodeks etyczno-zawodowy psychologa, 1992). Kiedy dochodzi do konfliktu między zawodowymi obowiązkami a moralnymi wartościami (np. z powodu niekooperacyjnej postawy osoby badanej), to trzeba mieć świadomość, że diagnozowanie jest naruszeniem dóbr osobistych jednostki: jej prawa do intymności, tajemnicy osobistej, tajemnicy korespondencji itp. Osoby badane zazwyczaj wyrażają na to zgodę, bo mają nadzieję na uzyskanie pomocy – co jednak nigdy nie powinno nas zwalniać od rozważnego z niej korzystania. Diagnozowanie i interwencja (selekcja, modyfikacja) psychologiczna bywają przedstawiane jako neutralne, naukowe działania, ponadhistoryczne i ponadkulturowe. A przecież i odzwierciedlają one i powielają swój kulturowy, moralny i polityczny kontekst. Jak się wydaje istotnym wymogiem etycznym wobec narzędzi diagnostycznych powinno być upublicznianie informacji o ich podstawowych parametrach ich „dobroci” (metaforycznie, bo nie wystarcza dane o cechach psychometrycznych, gdy rzecz idzie także o narzędzia jakościowe) – tylko bowiem w ten sposób odróżnić będzie można psychozabawy od profesjonalnych narzędzi. Jeżeli na temat jakiejś metody, nawet popularnej, nie można znaleźć żadnej naukowej publikacji (polskiej lub zagranicznej), to jej stosowanie musi przynosić więcej szkód niż pożytku.

Komunikowanie wyników badania diagnostycznego też może nastręczać problemy etyczne. Gdy osoba badana dowiaduje się o niezauważanych poprzednio trudnościach i problemach, to może się to przyczyniać do zwiększenia jej cierpień, poprzez wzbudzanie wstydu i lęku. Pisemne komunikaty, adresowane do przedstawicieli innych profesji czy organizacji zlecających badanie diagnostyczne powinny być wolne od uprzedzeń, zawierać tylko niezbędne informacje i przestrzegać zasady poufności.

Odpowiedzialność wobec klienta, szacunek dla niego, ciągłe branie pod uwagę dobra osoby badanej, instytucji w której się pracuje i społeczeństwa, szacunek dla obowiązującego prawa, prawdomówność, uczciwość, kompetencja – to stały element zawodowych kodeksów etycznych. Ważne jest, by jasno były określone procedury postępowania w przypadku naruszenia kodeksowych zasad, tak by każdy od początku swojej kariery znał kodeks i wiedział, jakie konsekwencje pociąga za sobą naruszanie przyjętych w nim zasad. Zmieniająca się rzeczywistość, w jakiej psychologowie pracują powoduje, że i standardy etyczne muszą ewoluować. Z drugiej strony roli kodeksów nie należy przeceniać. Spisywanie zasad etycznych powoduje, że osoby nimi związane czują się wolne od konieczności dokonywania samodzielnego wartościowania danych zachowań, ślepo zawierzając poczuciu etyki twórców kodyfikacji. Jak pisze Łukaszewski (2000): „Wydaje się, że największy kłopot z kodeksami etycznymi polega na tym, że z łatwością mogą być (i bywają) użyte do odłączenia odpowiedzialności za własne postępowanie od „ja” i przeniesienia odpowiedzialności na kodeksy właśnie”.

Podobna sytuacja występuje w wypadku kontraktu psychologicznego (diagnostycznego). Kontrakt oznacza, że klient musi być poinformowany o wszelkich istotnych okolicznościach usługi psychologicznej takich, jak zakres, czas trwania, poufność i jej ograniczenia itp. Kontrakt uważa się za zawarty, gdy klient na to wszystko wyrazi zgodę. Jednak formalizacja oczekiwań powoduje, że kontraktowa relacja jest przeciwieństwem relacji, bazującej na zaufaniu, na przyrzeczeniu i zobowiązaniu. Ukrytym założeniem kontraktu jest potencjalna sprzeczność interesów jego stron, względem siebie nieufnych i podejrzliwych. Strony starają się o zawarcie korzystnego dla siebie kontraktu. W efekcie zamiast realizowania postulatu dobroczynności względem klienta, psycholog może dążyć do jedynie literalnego spełnienia zawartej umowy, kosztem dobra klienta. Za jedyne zło moralne uważa się wówczas niewystarczające przestrzeganie przyjętego kontraktu, a nie brak pomocy.

Są w psychodiagnostyce zasady oczywiste: nie można zmyślać wyników nie uzyskanych, nie można ich fałszować (zmieniać, pomijać), by potwierdzały z góry przyjęte tezy, nie wolno działać na szkodę klienta (co już nie zawsze jest tak oczywiste). Rzadziej pamięta się o tym, że należy także unikać postawy, którą można określić jako psychologiczne plotkarstwo: zbierania maksymalnej liczby informacji diagnostycznych (w celu – jak się to określa – „pełnego opisu osobowości”), wykraczającej poza niezbędne potrzeby. Diagnozowania nie można spostrzegać jako fascynującej gry, której celem jest odkrycie tajemnic osoby badanej – współpraca z nią, informowanie o tym, co robimy i dlaczego robimy, a więc kształtowanie i szacunek dla autonomii osoby badanej to ważne kryteria oceny jakości profesjonalnych działań psychologów.

JAKIE PRAWA MAJĄ KLIENCI PSYCHOLOGA?

Czego ludzie oczekują w kontakcie z psychologiem? Indywidualizacji, czyli bycia traktowanym bardziej jako niepowtarzalna jednostka niż jako typ czy kategoria . Tego, że będą akceptowani jako osoby wartościowe, posiadające przyrodzone prawo do godności. Oczekują życzliwego zrozumienia i postawy nieoceniajacej (szczególnie przyczyn trudności, w jakich się znajdują). Liczą na utrzymanie w sekrecie poufnych informacji na temat ich osoby. Chcą też mieć prawo do podejmowania własnych wyborów i decyzji w sprawie swojego własnego życia.

Biorąc pod uwagę Uniwersalną Deklarację Zasad Etycznych dla Psychologów (Gauthier, 2008), kodeks etyki zawodowej APA, Meta-kodeks i Kodeks Modelowy EFPA (2005), kodeks PTP (1991) oraz inne kodeksy (Leach i in. 2012; Alan, Love 2010; por. tez Biesaga ) wskazać można na następujące podstawowe wartości, którymi powinni kierować się psycholodzy:

• szacunek dla praw i godności osób,
• kompetentna troska o dobrostan osób,
• uczciwość,
• zawodowa i naukowa odpowiedzialność.

SZACUNEK DLA GODNOŚCI OSÓB I LUDZI

Psychologowie szanują godność i wartość wszystkich ludzi bez ograniczeń. Poszanowanie godności oznacza traktowanie innych „po ludzku”, co jest jednoznaczne z traktowaniem ich jak ludzi, a nie jak rzeczy. W konsekwencji psychologowie szanują prawo jednostki do prywatności, intymności, poufności, samodecydowania (w tym opartej na wiedzy zgodzie na udział w badaniach i diagnozie) i autonomii. Psychologowie są świadomi różnic kulturowych, indywidualnych i związanych z rolą, włączając też różnice związane z wiekiem, płcią, rasą, etnicznością, pochodzeniem narodowym, religią, orientacją seksualną, upośledzeniem, językiem i statusem socjo-ekonomicznym. Psychologowie unikają oceniania i wartościowania ludzi ze względu na te różnice. Psychologowie nie uczestniczą świadomie i nie godzą się na praktyki dyskryminacyjne z powodu tych różnic.

KOMPETENTNA TROSKA O DOBROSTAN OSÓB I LUDZI

Punktem wyjścia i odniesienia oraz główną zasadą etyki jest dobroczynność względem klienta, realizowana we wzajemnym zaufaniu (beneficence-in-trust). Dobroczynność jest właściwą odpowiedzią na wezwanie pomocy, zawiera ona w sobie troskę o klienta. Psychologowie starają się przyczyniać do dobra osób, z którymi współdziałają zawodowo i unikają szkodzenia im zarówno w ramach działań badawczych jak i profesjonalnych.

Wartość ta zakłada także ustawiczne rozwijanie i utrzymanie swoich kompetencji oraz świadomości swoich mocnych i słabych stron w zawodzie. Dostarczają jedynie te usługi i używają jedynie tych technik, co do których są wykwalifikowani przez zdobytą wiedzę, szkolenia i doświadczenie. Implikuje ona świadomość ograniczeń metod psychologicznych (w tym testów psychologicznych) oraz zewnętrznych ograniczeń (w tym warunków, w których pracują psycholodzy).

UCZCIWOŚĆ

Ta zasada zawiera promowanie prawości w badaniach, nauczaniu i praktyce psychologicznej, szczerość i bezstronność w stosunku do innych, otwartość i klarowność, unikanie konfliktu interesów oraz nieeksploatowanie innych dla korzyści osobistych, zawodowych lub finansowych. Psychologowie jasno określają granice swojej roli zawodowej w danej interakcji profesjonalnej i są świadomi swojego własnego systemu przekonań. W opisywaniu lub relacjonowaniu swoich kwalifikacji, usług, produktów, honorariów, badań czy nauczania innych osób nie odwołują się fałszywych, mylących lub zwodniczych twierdzeń.

ZAWODOWA I NAUKOWA ODPOWIEDZIALNOŚĆ W STOSUNKU DO SPOŁECZEŃSTWA

Psychologowie przestrzegają zawodowych standardów zachowania, akceptują pełną odpowiedzialność za swoje zachowanie związane z rolą zawodową. Psychologowie są odpowiedzialni za rozwijanie naukowej wiedzy podstawowej i profesjonalne oraz za kompetentne używanie takiej wiedzy. Stosują swoją wiedzą psychologiczną, aby przyczyniać się do dobra ludzkiego, co implikuje unikanie złego używania wiedzy psychologicznej oraz interwencji oraz unikanie krzywdzenia. Psychologowie przejawiają troskę i pracują by ograniczyć przyczyny, dla których ludzie cierpią. Psychologowie stosują się do prawa oraz popierają rozwój takiego prawa i polityki społecznej, która dba o interesy ich pacjentów lub klientów i społeczeństwa. Biorą pod uwagę to, że zawodowe i pozazawodowe zachowanie psychologów może zmniejszyć zaufanie społeczne do psychologii i psychologów. Nie unikają przeznaczania swojego zawodowego czasu na zajęcia bezinteresowne (non profit).

JAKIE PRAWA CZŁOWIEKA NARUSZA SYTUACJA DIAGNOZOWANIA?

Diagnozowanie z założenia ogranicza prawa jednostki do prywatności oraz intymności, a także poufności i autonomii.

Intymność to wewnętrzny świat przeżyć i myśli, który decyduje o odmienności każdego z nas. Intymność dotyczy zachowywania dla siebie pewnych myśli, poglądów, informacji czy zachowań. Dotyczy to też życia rodzinnego jednostki. Intymność osoby chroniona jest przez wstydliwość, która nie pozwala odsłaniać tego, co powinno zostać zakryte. Potrzeba prywatności jest silnie odczuwana przez ludzi i zaspokojenie tej potrzeby pełni ważne funkcje psychologiczne.

Jednym z elementów jakie pojawiają się przy określaniu tzw. wolnych zawodów (a więc i zawodu psychologa) jest szczególny stosunek zaufania łączący osobę wykonującą wolny zawód z jej klientem. Z kolei częścią tej swoistej więzi zaufania jest obowiązek zachowania tajemnicy przez osobę wykonującą wolny zawód. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej jest nieograniczony w czasie. Tajemnicą objęte są wszystkie wiadomości, notatki i dokumenty uzyskane od klienta oraz innych osób, niezależnie od miejsca, w którym się znajdują. Ochrona tajemnicy zawodowej polega nie tylko na obowiązku milczenia, ale również aktywnego działania na rzecz jej chronienia przed ingerencją osób niepowołanych.

Zawodowa relacja między psychologiem a jego klientem jest w założeniu asymetryczna zarówno pod względem kompetencji jak i położenia, co pozostawia klienta w trudnej pozycji (Foxcroft, 2011). W związku z tym psychologowie powinni być wrażliwi na swoje realne i postrzegane różnice we władzy nad innymi oraz ich nie wykorzystują dla realizacji swoich interesów. Diagności powinni działać tak, aby osoby uczestniczące w badaniu diagnostycznym postrzegały testy psychologiczne jako sprawiedliwe i konstruktywne (pomocne). Powinni też się upewnić, że osoba badana nie postrzega procesu testowania i jego wyniku jako negatywnego i obniżającego jej status z powodu nieuczciwych lub nieetycznych praktyk testowych.

OBOWIĄZKI DIAGNOSTY

Choć wykorzystywanie testów w badaniach diagnostycznych i poznawczych zasadniczo się różni, to – jak piszą Muniz, Hernández i Ponsoda (2015) – stawiane tym badaniom wymagania etyczne są analogiczne (przestrzeganie praw osoby testowanej, znajomość procedury badania, odpowiedzialność za bezpieczeństwo materiałów i danych, przestrzeganie tajemnicy zawodowej itp.).

Generalnie używanie testu oparte jest na trzech filarach (Muñiz, Hernández, Ponsoda, 2015): użytkowniku, narzędziu i sytuacji (okoliczności). Przyjmujemy, że użytkownik (psycholog praktyk) przed podjęciem badania diagnostycznego posiada wystarczające kwalifikacje (kompetencje), co jest (ma być) efektem między innymi działań uczelni (dydaktyków). Zakładamy, że test posiada wystarczające parametry psychometryczne, o co dbają twórcy i wydawcy. Dbamy o to, aby w danej, konkretnej sytuacji test używany był poprawnie, o co dbają różne organizacje krajowe i międzynarodowe, proponując standardy i wytyczne do nich i/lub upowszechniając informacje na temat wykorzystywania testów wśród zarówno psychologów, jak i innych użytkowników testów. Ważne jest też zrozumienie kontekstu społecznego, kulturowego, politycznego i prawnego, w którym stosowane są testy oraz sposobu, w jaki te czynniki mogą wpływać na wyniki testów, ich interpretację i wykorzystanie (Foxcroft, 2011).

Opisane wyżej ogólne zalecenia w odniesieniu do diagnozowania psychologicznego nabierają specyficznych treści. Można więc wskazać na obowiązki diagnosty wobec klienta, instytucji i wizerunku zawodu. Tu koncentruję się na tych pierwszych.

Ważne dla ochrony praw i interesów osoby diagnozowanej jest posiadanie odpowiednich (wystarczających) kompetencji zawodowych przez diagnostę. Oznacza to przede wszystkim kompetentny wybór i stosowanie metod i procedur diagnostycznych oraz znajomość ich ograniczeń interpretacyjnych, gdyż nie wolno stosować nieuzasadnionych badaniami naukowymi spekulacji interpretacyjnych. Fakt, iż np. test jest legalnie sprzedawany nie oznacza, że można nim się sensownie posługiwać w każdym postępowaniu diagnostycznym. Stosowanie wątpliwych narzędzi diagnostycznych nie przynosi bezpośredniej szkody osobom diagnozowanym – szkodę przynoszą im spekulacje diagnostyczne i oparte na nich decyzje. Stosując narzędzie czy procedurę diagnostyczną w danym obszarze (okolicznościach) psycholog powinien znać dane empirycznej na ich stosowania w tych okolicznościach. Np. test sensownie stosowany wobec osób szukających pomocy może zupełnie się nie sprawdzać w warunkach skłaniających do manipulowania wynikami (por. też zaangażowanie w wykonanie testu).

Prawo do poufności jest narzędziem realizacji prawa do godności jednostki. Stąd podstawowym obowiązkiem wobec osób uczestniczących w procesie diagnozowania jest unikanie zbierania danych wykraczających poza kontrakt. Należy unikać „plotkarstwa psychologicznego” (nadmiernego interesowania się innymi ludźmi i rozpowszechniania informacji o nich). Użycie danej procedury diagnostycznej (testu) powinno być uzasadnione celem diagnostycznym. Inaczej mówiąc, wnikanie w intymne, osobiste sprawy klienta dopuszczalne jest jedynie w takim zakresie, jaki wynika z celów działania psychologa (orzekania, pomocy psychologicznej itp.).

Ważnym obowiązkiem wobec osób diagnozowanych jest działanie w granicach ich zgody (pomijając specyficzne wyjątki, ale nawet wówczas należy unikać odbierania godności). Osoby badane powinny być wyczerpująco informowane o celu i przebiegu badania oraz o zakresie ich kontroli nad wynikami badania i ich interpretacją, aby mogły wyrazić na podstawie swojej wiedzy zgodę na diagnozę (Hornowska, Paluchowski, 2016). Jeśli przyjmiemy definicję testu jako sformalizowanego narzędzia pomiaru psychicznego (mentalnego) funkcjonowania, będącego zespołem intencjonalnie dobranych bodźców (zadań), na których reakcje osób badanych stanowią podstawę do wnioskowania (interpretacji) wykraczającego poza treść bodźców, to m. in. osoby diagnozowane powinny być poinformowane, że w wyniku badania mogą zostać ujawnione ukryte (ukrywane) i/lub nieznane cechy osób badanych oraz ich relacji interpersonalnych.

Innym ważnym obowiązkiem wobec klientów psychologów jest zapewnienie odpowiednich warunków do badania. Idzie tu nie tylko o warunki fizyczne, ale także wzbudzenie odpowiedniej motywacji do wykonywania zadań (testów). Badanie diagnostyczne powinno dawać szanse na pełne przedstawienie tego, co jest przedmiotem badania (Iverson, 2006; McMillan i in. 2009), co ściśle związane jest z poziomem zaangażowania (motywacji) osoby diagnozowanej. Trafność testu ma sens tylko wtedy, gdy osoba rozwiązująca test wystarczająco mocno stara się osiągnąć wynik. Aby uzyskać informacje o prywatnych, osobistych sprawach osób diagnozowanych, trzeba stworzyć takie warunki, w których będą one mogły i chciały o tym komunikować. Z drugiej strony, jeśli diagnosta stwierdza małe zaangażowanie (wysiłek) osoby diagnozowanej, to należy rozważyć możliwość intencjonalnego wprowadzania w błąd.

Badanie diagnostyczne powinno być prowadzone pod nadzorem psychologa. Proces testowania może wywołać emocjonalne reakcje u niektórych klientów, dlatego najlepiej, gdy proces ten jest obserwowany i istnieje możliwość bezzwłocznej interwencji (wyjaśnień). Ponadto takie niekontrolowane bezpośrednio przez diagnostę badanie stwarzałoby potencjalna możliwość do „grupowego” wykonywania testów (New Zealand Psychologists Board, 2013).

Jeśli chodzi o obowiązki psychologa wobec instytucji, w której pracuje to zazwyczaj wskazuje się na równoważenie interesu osoby diagnozowanej i instytucji i minimalizowanie fałszywych decyzji wynikających z badania diagnostycznego, a w związku z tym monitorowanie i okresowe sprawdzanie adekwatności podejmowanych decyzji. Oczywiście nie można zapominać o obowiązkach instytucji wobec zatrudnionych psychologów – kupować aktualne wersje testów czy wysyłać na szkolenia.

CO TO PROBLEM ETYCZNY (MORALNY)?

Wszyscy mamy jakieś przekonania moralne, które są podstawą naszych ocen, przekonania o tym, co jest słuszne, a co słuszne nie jest. Oprócz moralnych przekonań mamy również moralne problemy – poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „Co mam zrobić?”. Zazwyczaj w takich sytuacjach odwołujemy się do myślenia intuicyjnego, które podpowiada nam jakąś domniemaną (jako np. efekt socjalizacji) zasadę rozwiązania problemu.

W przypadku etyki zawodowej problem etyczny (moralny) pojawia się albo wówczas, gdy psycholog uczestniczy bezpośrednio w jakieś działalności zawodowej, budzącej moralne wątpliwości co do słuszności lub dopuszczalności postępowania, albo gdy jedynie obserwuje zachowania innych psychologów w takiej sytuacji. Może on wówczas doświadczać poczucia konieczności zajęcia stanowiska w sprawie i podjęcia decyzji, co wiąże się poszukiwaniem nie tyle dobrego, ale najlepszego rozwiązania.

W odniesieniu do etyki zawodowej źródłem kryteriów dopuszczalności zawodowych zachowań jest kodeks etyczno-zawodowy. W takim kodeksie nie tylko wskazuje się, co jest zalecanym zachowaniem zawodowym, ale także wskazuje się, dlaczego jest to działanie słuszne (dobre). Tworząc zalecenia (normując) stosunku przedstawicieli danej grupy zawodowej do swych zadań i uprawnień najczęściej kodeksy odwołują się do wartości i praw ludzi. Oprócz tego kodeksy zawodowe regulują stosunki wewnątrz środowiska zawodowego oraz odwołują się do wpływu zachowań moralnych grupy zawodowej na stan świadomości moralnej środowiska społecznego.

CO TO JEST DYLEMAT ETYCZNY?

Dylemat etyczny to konflikt obowiązków zawodowych czy też podjętych zobowiązań, z których jedno nie może być przedłożone nad drugie. Konflikt ten może dotyczyć sprzeczności wymogów profesjonalnych i wymogów innego rodzaju, np. etycznych, religijnych czy społecznych.

Dylematem nie jest więc konflikt wartości, ideałów czy konflikt interesów. Dylematem nie jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy dane zachowanie jest zgodne z Kodeksem itp., czy też nie. Można mieć wątpliwości, który z przepisów Kodeksu Zawodowego ma w danej, konkretnej sytuacji zastosowanie, ale to jeszcze nie jest dylemat etyczny. To może być też wątpliwość, czy nasze zawodowe działanie narusza któryś (który?) przepis kodeksu zawodowego, ale to też nie jest jeszcze dylemat etyczny.

Dylemat etyczny to rodzaj sytuacji problemowej, związanej z wykonywaniem zawodu, w której trzeba ustosunkować się do sprzecznych moralnych zobowiązań (obowiązków) i dokonać wyboru.

Problem wyboru występuje w jednej z dwóch postaci:

• albo jako problem wyboru jednego z dwóch rozwiązań danego problemu lub jako problem wyboru między podjęciem jakiegoś działania lub powstrzymania się od niego, gdzie za każdym przemawiają jakieś racje, ale nie są one rozstrzygające w ramach tego samego zbioru zasad etycznych,
• albo jako problem analogicznego wyboru, ale dotyczący różnych zbiorów zasad etycznych („etyki”).

Prezentowany niżej model podejmowania decyzji etycznych jest podsumowaniem treści zawartych w różnych publikowanych modelach. Modele te można podzielić ze względu na to, czy koncentrują się na wskazaniu procedury osiągania pozytywnych rezultatów, jak i na takie, które akcentują unikanie ewentualnych szkód. Można też dzielić opisywane w literaturze modele biorąc pod uwagę ich źródło: oparte na praktyce zawodów pomocowych (Anderson, Gail, 1997; Corey, i in., 2015; Forester-Miller, Davis, 1996; Haas, Malouf, 1989; Kitchener, 1984; Kocet, Herlihy, 2014;Koocher, Keith-Spiegel, 2008; Martin, Bush, 2008; Stadler, 1986; Stone, 2009; Van Hoose, Paradise, 1979), doświadczeniach z praktyki sądowej (Bush, Connell, Denney, 2006), koncepcjach teoretycznych (Cottone, 2004) czy modeli transkulturowych (Garcia, Cartwright, Winston, Borzuchowska, 2003).

Samuel J. Knapp i Leon D. VandeCreek (2012, pp. 35–48), zidentyfikowali 5 wspólnych kroków podejmowania decyzji etycznych dla różnych modeli decyzyjnych:

• identyfikacja problemu,
• tworzenie alternatywnych rozwiązań,
• ich ocena,
• wprowadzanie w życie wybranego rozwiązania,
• ocena skutków.

• Allan, A., Love, A. (red.). (2010). Ethical Practice in Psychology Reflections from the creators of the APS Code of Ethics. A John Wiley & Sons, Ltd., Publication
• Anderson, G. (1997). Introduction: Children, Adolescents and Their Powerholders in Therapy Settings, Women & Therapy. 20, 2, 1-6.
• Biesaga, T. (2005). Autonomia lekarza i pacjenta a cel medycyny. Medycyna Praktyczna, 6, 20-24
• Brzeziński, J., Poznaniak, W. (1994) (red.). Etyczne problemy działalności badawczej i praktycznej psychologów. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora.
• Bush, S.S., Connell, M.A., Denney, R.L. (2006). Ethical Practice in Forensic Psychology: A Systematic Model for Decision Making. Washington D.C.: American Psychological Association.
• Corey, G., Corey, M. S., Corey, C., Callanan, P. (2015). Issues and ethics in the helping professions (9th ed.). Stamford, CT: Brooks/Cole.
• Cottone, R. R. (2004). Displacing the psychology of the individual in ethical decision-making: The social constructivism model. Canadian Journal of Counseling, 38(1), 5-13.
• EFPA (2005). Kodeks Modelowy. http://www.ptp.org.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=446)
• Forester-Miller, H., Davis, T. (1996). A practitioner’s guide to ethical decision making. Alexandria, VA: American Counseling Association.
• Foxcroft, C. D. (2011). Ethical Issues Related to Psychological Testing in Africa: What I Have Learned (So Far). Online Readings in Psychology and Culture, 2(2).
• Garcia, J. G., Cartwright, B., Winston, S. M., Borzuchowska, B. (2003). A transcultural integrative model for ethical decision making in counseling. Journal of Counseling & Development, 81(3), 268-277. doi: http://dx.doi.org/10.1002/j.1556-6678.2003.tb00253.x
• Haas, L. J., Malouf, J. L. (1989). Keeping up the good work: A practitioner’s guide to mental health ethics. Sarasota, FL: Professional Resource Exchange.
• Hornowska, E., Paluchowski, W. J. (2016). Opiniowanie czy formowanie? Z doświadczeń Komisji Etyki ds. Projektów Badawczych przy Instytucie Psychologii UAM. NAUKA, 2, 163-169.
• Iverson, G. L. (2006). Ethical Issues Associated With the Assessment of Exaggeration, Poor Effort, and Malingering. Applied Neuropsychology, 13(2), 77–90.
• Kitchener, K. S. (1984). Intuition, critical evaluation and ethical principles: The foundation for ethical decisions in counseling psychology. Counseling Psychologist, 12, 43–55.
• Knapp, S. J., VandeCreek, L. D. (2012). Practical Ethics for Psychologists: A Positive Approach, Second Edition, Washington, DC: American Psychological Association.
• Kocet, M. M., Herlihy, B. J. (2014). Addressing value-based conflicts within the counseling relationship: A decision-making model. Journal of Counseling & Development, 92(2), 180-186. doi: http://dx.doi.org/10.1002/j.1556-6676.2014.00146.x
• Koocher, G.P., Keith-Spiegel, P. (2008). Making Ethical Decisions and Taking Action. W: Koocher, G.P., Keith-Spiegel, P. (red.) Ethics in Psychology and the Mental Health Professions: Standards and Cases. (ss. 20-40). Oxford University Press: New York.
• Leach, M. M., Stevens, M. J., Lindsay, G., Ferrero, A., Korkut, Y. (2012). The Oxford Handbook of International Psychological Ethics. Oxford University Press.
• Łukaszewski, W. (2000). Złudzenia co do kodeksów etycznych. W: J. Brzeziński, M. Toeplitz-Winiewska (red.), Etyczne dylematy psychologii (s. 95 – 101). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
• Martin, T.A., Bush, S.S. (2008). Ethical considerations in geriatric neuropsychology, NeuroRehabilitation, .23, 447-454.
• McMillan, T.M., Anderson, S., Baker, G., Berger, M., Powell, G.E., Knight, R. (2009). Assessment of effort in clinical testing of cognitive functioning for adults. British Psychological Society.
• Muñiz, J., Hernández, A., Ponsoda, V. (2015). New guidelines for test use: research, quality control and security of tests. Papeles del Psicologo; 36(3), 161-173
• New Zealand Psychologists Board (2013). Guidelines for the Use of Psychometric Tests. Wellington NZ: New Zealand Psychologist’s Board.
• Poznaniak W. (1994). Diagnozowanie a etykietowanie stygmatyzowanie) ludzi, W: J. Brzeziński, W. Poznaniak (red.), Etyczne problemy działalności badawczej i praktycznej psychologa (ss. 73–81) Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora.
• PTP (1991). Kodeks Etyczno – Zawodowy Psychologa. (http://www.ptp.org.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=29)
• Stadler, H. A. (1986). Making hard choices: Clarifying controversial ethical issues. Counseling and Human Development, 19, 1–10.
• Stone, C. (2009). School Counseling Principles: Ethics and Law (2nd. ed.), Alexandria, V: American School Counselor Association
• Van Hoose, W. H., Paradise, L. V. (1979). Ethics in counseling and psychotherapy: Perspectives in issues and decision making. Cranston, RI: Carroll.