NA CO UWAŻAĆ NA WAKACJACH I NIE TYLKO? RÓŻNICE KULTUROWE W KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ.

Słowa kluczowe: różnice kulturowe, etnocentryzm kulturowy, komunikacja niewerbalna.

ABSTRAKT

Artykuł ma na celu analizę komunikacji niewerbalnej w kontekście kontaktów międzykulturowych. Wiedza dotycząca pozasłownego wymiaru porozumiewania się jest niezwykle ważna. Pozwala bowiem na swobodne orientowanie się w niezliczonej liczbie gestów, postaw, spojrzeń czy dotyków, które w różnych kulturach mogą przyjmować odmienne znaczenie. Świadomość istnienia owych różnic może umożliwić nie tylko bezproblemowe poruszanie się w odmiennych kręgach kulturowych, lecz również uchronić przed wieloma nieporozumieniami sprzyjającymi międzynarodowym konfliktom.

WSTĘP

Komunikację niewerbalną można zdefiniować jako komunikację realizowaną za pośrednictwem środków innych niż słowa (Hall, 2000). Zawierają się w tym wyrazy twarzy, gesty dłoni i rąk, postawa ciała, dystans przestrzenny. Komunikacja międzykulturowa ujawnia odmienność kodów komunikacyjnych, nie tylko w sferze języka, ale także, a może przede wszystkim, w sferze kodów niewerbalnych.

W dobie XXI wieku ludzie podróżują do różnych krajów bez ograniczeń, często nie zdając sobie sprawy z tego, że gdy coś jest dla nich zupełnie oczywiste, dla członków innych kultur może być nie do przyjęcia. Człowiek posiada naturalną skłonność oceniania otoczenia według własnych filtrów kulturowych, uznając tym samym owe normy za obowiązujące wszystkich ludzi na całym świecie (Matsumoto, Juang, 2007). Może to prowadzić do licznych problemów. Nawet mały gest, wykonany w niewłaściwy sposób, może zaprzepaścić szansę na nawiązanie relacji biznesowej, czy też spokojne wakacje.

RÓŻNICE KULTUROWE: DOTYK

Badania nad dotykowym aspektem komunikacji określane są jako haptyka. Dotyk jest niewątpliwie jednym z najpotężniejszych rodzajów komunikacji niewerbalnej. Świadczy o stosunku emocjonalnym i zależy zarówno od uprzejmości, kultury osobistej, preferencji jednostki, jak i również od kontekstu kulturowego. Dotyk dłoni, czy ramion może powiedzieć czasami o wiele więcej niż bezpośrednio wyrażone słowa. Komunikuje całe mnóstwo różnorodnych znaczeń od uczucia wsparcia pocieszenia, przez pożądane seksualne aż do poczucia wrogości, czy nawet agresji. Komunikacja dotykowa jest prawdopodobnie najbardziej podstawową i naturalną, a zarazem bardzo mocno obwarowaną wymogami kulturowymi, formą porozumiewania się.

Publiczne dotykanie mężczyzny przez kobietę w tradycji chińskiej i japońskiej stanowi tabu, podobnie jak dotykanie kobiety przez mężczyznę na Bliskim Wschodzie. W innych kulturach zaś jest w znacznym stopniu kwestią kultury osobistej. Publiczne pocałunki oraz ostentacyjne trzymanie się za ręce przez pary na ulicach europejskich miast są czymś oczywistym. W Iranie, Arabii Saudyjskiej czy Jemenie bliskość haptyczna między rodzeństwem jest surowo zakazana, a brat czy siostra nie mogą się nawet publicznie przywitać. Natomiast w kulturze europejskiej oraz zachodniej trzymanie się za ręce czy pod ramię wśród rodzeństwa nie budzi sprzeciwu i jest czymś naturalnym. Dotykane miejsca mają także kulturowe ograniczenia. W Tajlandii, Laosie czy Japonii dotykanie dzieci po głowie jest bardzo niestosowne, ponieważ miejsce to jako siedlisko duszy człowieka, uznawane jest za święte (Głażewska, Kusio, 2012). Z kolei w Polsce oraz w innych krajach Europy, tego rodzaju dotyk odbierany jest jako wyraz sympatii, troski i czułości.

Jak zatem widać kultury niewątpliwie różnią się w kwestii zachowań haptycznych wobec innych ludzi. Społeczności niekontaktowe redukują potrzebę dotyku do sytuacji koniecznych. Japończycy nie dotykają się, jeśli nie muszą. Jednakże w kulturach kontaktowych (obszar basenu Morza Śródziemnego) brak dotyku czy zaangażowania fizycznego jest odbierany jako co najmniej dziwny.

RÓŻNICE KULTUROWE: GESTY

Nauka, która bada ruchy ciała, w tym gesty i mimikę to kinezyka. Niewiele jest gestów, min i postaw ciała, które są jednakowo odczytywane we wszystkich kulturach, a więc mają znaczenie uniwersalne. Emblematy są gestami, których używa się zamiast przekazów werbalnych. Kółko uformowane z kciuka i palca wskazującego, oznaczające „O.K.” jest jednoznacznie interpretowane w prawie całej Europie i Ameryce Północnej, jednak w Belgii czy Tunezji oznacza „zero”, a w Japonii „pieniądze”. Odchylony w górę kciuk oznaczający aprobatę, jest znany na całym świecie i informuje, że jest dobrze. Jednak w Japonii ten sam gest oznacza „to mój chłopak”, a mały palec skierowany do góry znaczy „to moja dziewczyna” (Głażewska, Kusio, 2012).

Emblemat „rogów byka” to w Teksasie gest identyfikacji z miejscowym uniwersytetem, który ma w herbie głowę byka. W innych częściach Stanów oraz części Europy rozumiany jest raczej jako znak satanistów. Z kolei dla mieszkańców Ameryki Łacińskiej, Hiszpanii i Włoszech gest ten oznacza, że żona może nie być dość wierna swojemu mężowi. Regulatory są to z kolei gesty, których głównym zadaniem jest koordynowanie rozpoczęcia, czasu trwania i zakończenia konwersacji.

W zależności od kultury słuchacze stosują różne rodzaje regulatorów. Przykładowo, wysłuchiwanie w ciszy i skupieniu kwestii nadawcy jest dobrze odbierane w krajach azjatyckich. W kulturach romańskich cisza i brak odzewu ze strony słuchacza oznacza natomiast brak zainteresowania i zlekceważenie osoby mówiącej. Bez znajomości niewerbalnego kodu właściwego konkretnej kulturze wiele zachowań kinezyjnych jest zupełnie niezrozumiałych. Zapoznanie się z emblematami czy też regulatorami konwersacyjnymi obowiązującymi w danym środowisku jest zatem jak najbardziej wskazane. Na pewno unikniemy wówczas wielu kompromitujących i nieprzyjemnych sytuacji, jak na przykład George Bush Starszy podczas wizyty w Australii. Prezydent pokazał znak Victorii, jednak odwrotną stroną, czyli z grzbietem dłoni. Znak ten w Australii, jak i również w Wielkiej Brytanii, jest uznawany za bardzo obraźliwy.

RÓŻNICE KULTUROWE: KONTAKT WZROKOWY

Okulestyka to kolejna dziedzina komunikacji niewerbalnej zajmująca się badaniem kontaktów wzrokowych. Analogicznie jak w przypadku gestów czy dotyku nie ma kodów okulestycznych o uniwersalnym wymiarze. W kulturach Zachodu nawiązanie kontaktu wzrokowego jest warunkiem koniecznym relacji interpersonalnej. Trudno wyobrazić sobie szczerą rozmowę twarzą w twarz bez patrzenia sobie prosto w oczy. Wszelkiego rodzaju uciekanie wzrokiem, patrzenie na boki czy w przestrzeń poza partnerem rozmowy odbierane jest jako sygnał nieszczerości czy lekceważenia. Z kolei w krajach kultury Wschodu podczas rozmowy większą część uwagi należy poświęcić niepatrzeniu prosto w oczy, ale raczej na koniuszki palców czy też buty.

Bardzo często interpretacja zachowań niewerbalnych może zakończyć się fiaskiem. To co w jednym kręgu kulturowym jest uważane za uchybienie, w innym bywa traktowane jako coś zupełnie normalnego i naturalnego. Zasłonięte materiałem twarze kobiet świata islamu znacznie utrudniają, a być może nawet uniemożliwiają kontakt wzrokowy. Niektóre zasłony całkowicie uniemożliwiają nawiązanie takiego kontaktu. Twarze kobiet w Afganistanie, Tadżykistanie i Uzbekistanie zakrywa czaczwan. Jest to gęsta siatka upleciona z końskiego włosia. Z kolei ghatwę noszą kobiety ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich czy Arabii Saudyjskiej (Głażewska, Kusio, 2012). Jest to szal zasłaniający całą twarz, pozbawiony otworu na oczy, jednak prześwituje on na tyle, że kobieta jest w stanie zauważyć otoczenie oraz drogę, którą się porusza. Hidżab w niektórych muzułmańskich krajach nakazany jest prawem i niedostosowanie się do niego grozi przemocą lub wytoczeniem rozprawy sądowej. W innych krajach natomiast noszenie burki w miejscach publicznych jest nielegalne. Różnice kulturowe w kontakcie wzrokowym są znaczące i mogą powodować nieoczekiwane komplikacje.

PODSUMOWANIE

Można niewątpliwie stwierdzić, że style komunikacyjne charakterystyczne dla danej kultury są często bardzo zróżnicowane. Aby skutecznie porozumiewać się z członkami innych kultur, musimy być w stanie rozpoznawać te zachowania, które są postrzegane jako pozytywne oraz negatywne. Tylko wtedy jesteśmy w stanie dostosować naszą komunikację, tak aby była zgodna z obowiązującymi w danym kraju normami i regułami.

• Głażewska, E., Kusio, U. (2012). Komunikacja niewerbalna. Płeć i kultura. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Knapp, M.L., Hall, J.A. (2000). Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich. Wydawnictwo ASTR
• Matsumoto, D. Juang, L. (2007). Psychologia międzykulturowa. Gdańsk: GWP.