CZYM JEST UWAGA DOWOLNA I MIMOWOLNA?

Słowa kluczowe: uwaga mimowolna, procesy poznawcze, selektywności uwagi, posner.

ABSTRAKT

Uwaga mimowolna jest uruchamiana przez nagłe zmiany w otoczeniu, natomiast uwaga dowolna jest celowa i podlega naszej kontroli. Istnieje wiele różnic dzielących opisywane mechanizmy, a dotyczą one między innymi dokładności wskazówek, optymalnego czasu pozwalającego na efektywne przetwarzanie informacji oraz różnic w selektywności uwagi.

CZYM JEST UWAGA?

Odpowiada ona w szczególności za selekcję napływających danych oraz zapobieganie negatywnym skutkom przeładowania informacyjnego. O uwadze i jej typach można by pisać godzinami, dlatego dzisiaj zajmiemy się wyłącznie podziałem na uwagę dowolną i mimowolną.

UWAGA MIMOWOLNA

Uwaga mimowolna jest wyzwalana przez nagłą zmianę w otoczeniu. Dźwięk lub obraz, który zostaje przez nas przetworzony, powoduje automatyczne skierowanie naszej uwagi w jego stronę (Posner, 1980). Co ciekawe, zniknięcie bodźca również może skutkować skupieniem wybranego narządu zmysłu na wybranym obiekcie, jednak jest ono mniej skuteczne niż jego pojawienie się (Miller, 1989).

Hikosaka wraz ze współpracownikami (1993) postanowił zbadać mechanizm uwagi mimowolnej. Badanym wyświetlano na ekranie poziomą linię, jednak chwilę przed jej pojawieniem się następował nagły błysk po lewej lub prawej stronie. Zwrócenie uwagi w wybranym kierunku, wynikające z rozbłysku, spowodowało zmianę w spostrzeganiu linii przez badanego. Jeśli błysk był po lewej stronie, badani myśleli, że linia rozszerza się od lewej do prawej (i analogicznie w drugą stronę). Jest to spowodowane tym, że szybciej przetwarzana była część linii, na którą badani zwrócili mimowolnie uwagę.

UWAGA DOWOLNA

Uwaga dowolna jest uruchamiana poprzez celowe i wolicjonalne skupienie jej na danym obiekcie (Posner, 1980), więc każdy z osobna potrafi zdecydować, gdzie w danym momencie zostanie skierowana.

Forma eksperymentu dotycząca uwagi dowolnej różni się nieco od tej, dzięki której zbadano uwagę mimowolną. Nie wykorzystano tutaj nagłych błysków, a wskazówki mające znaczenie symboliczne (Posner, Snyder, Davidson, 1980). Wskazywały one, w którym miejscu pojawi się dany obiekt lub wypowiedź eksperymentatora sugerująca zwrócenie uwagi na daną część ekranu. W tym przypadku skierowanie uwagi w wybraną stronę także zapewniało szybsze przetwarzanie informacji.

RÓŻNICE

Poza oczywistymi różnicami, uwagę dowolną i mimowolną dzielą również inne rzeczy. Gdy nagły błysk tylko w połowie pokazuje właściwy kierunek następującego bodźca, to przetwarzanie informacji nie jest zaburzone. Inaczej jest jednak w przypadku uwagi dowolnej: strzałka, która jedynie w połowie wskazuje prawidłowy kierunek, będzie zupełnie nieskuteczna w myśl szybszego przetwarzania informacji (Posner, Snyder, Davidson, 1980). Korzyści z dynamicznego skierowania uwagi w daną stronę zależą również ściśle od czasu. W przypadku uwagi mimowolnej optymalnym czasem, w którym informacje są przetwarzane najefektywniej, jest 170 milisekund, a w przypadku uwagi dowolnej jest to ponad dwa razy więcej, bo aż 400 milisekund (Posner, Cohen, 1984).

SELEKTYWNOŚĆ UWAGI

Na koniec chciałbym wspomnieć o jednej z podstawowych funkcji uwagi, jaką jest selektywność (wybór informacji istotnych oraz odrzucanie nieistotnych). Odnosi się ona zarówno do uwagi mimowolnej jak i dowolnej (Francuz, 2000). Jeśli obiekt posiada jaskrawe kolory oraz jest wielki, to istnieje większe prawdopodobieństwo, że nasz wzrok mimowolnie powędruje właśnie na niego. W przypadku dowolnej selektywności uwagi jest nieco inaczej. Wyobraźmy sobie, że jesteśmy fanem piłki nożnej. Nasza uwaga dowolna będzie zależała od aktualnych zainteresowań oraz potrzeb (interesuję się piłką nożną, więc obejrzę dzisiejszy mecz), a także nastawienia do obiektu oraz przeżywanych emocji (dzisiaj derby, więc koniecznie musimy pokonać przeciwników).

• Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Posner, M. I. (1980). Orienting of attention. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 32(1), 3-25.
• Miller, J. (1989). The control of attention by abrupt visual onsets and offsets. Perception & psychophysics, 45(6), 567-571.
• Hikosaka, O., Miyauchi, S., Shimojo, S. (1993). Focal Visual attention products illusory temporal order and motion sensation. Vision research, 33(9), 1219-1240.
• Posner, M. I., Snyder, C. R., Davidson, B. J. (1980). Attention and the detection of signals. Journal of Experimental Psychology, 109(2), 160-174.
• Posner, M. I., Cohen, Y. (1984). Components of visual orienting. W: Bouma, H., Bouwhuis, D. G. (red.), Attention and performance X: Control of language processes (531-556). New York: Erlbaum.
• Francuz, P. (2000). Mechanizm uwagi: przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej i neurofizjologicznej. W: Brzeziński, J., Kowalik, S. (red.), O różnych sposobach uprawiania psychologii (44-70). Poznań: Zysk i S-ka.