ZABAWA – KRÓTKI PRZEWODNIK.

Słowa kluczowe: zabawa, dzieci, psychologia rozwoju, kompetencje.

ABSTRAKT

Zabawa stanowi podstawową aktywność dzieci. Choć dla nich jest ona przede wszystkim źródłem radości, psychologowie odkryli także inne, prawdopodobnie mniej ekscytujące jej zastosowania. Dlaczego zabawa jest tak ważna dla rozwoju dzieci? Jakie zabawy warto zaproponować naszym pociechom, aby mądrze je wspierać? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule.

CO TO JEST I JAK SIĘ TO ROBI?

Czy kiedykolwiek mieliście okazję pobawić się z dzieckiem? Zapewne większość czytelników odpowie na to pytanie twierdząco, gdyż nawet najbardziej opornym jednostkom nie jest łatwo oprzeć się dziecięcemu ponaglaniu do wspólnej zabawy. Jak twierdził Lew Wygotski (1966, za: Harwas-Napierała i Trempała, 2009) zabawa to nie tylko dominująca forma aktywności dzieci, ale także ich głównie źródło rozwoju do wieku szkolnego.

A czym właściwie jest “zabawa”? Żeby zasłużyć na to zaszczytne miano, dana czynność, zdaniem psychologów rozwojowych, powinna być podejmowana z inicjatywy dziecka, nie prowadzić do realizacji ustalonego uprzednio celu oraz (z czym sami zainteresowani ewentualnie mogliby się zgodzić) sprawiać radość jej uczestnikom (Smith, 2008). Wyróżniamy dwa główne typy zabaw – interpersonalne, inaczej społeczne oraz zabawy z przedmiotem (eksploracyjne, manipulacyjne i konstrukcyjne) Oczywiście to, jaką jej formę wybierze dziecko, uwarunkowane jest jego możliwościami fizycznymi i umysłowymi. Sprawdźmy zatem, jak zmienia się dziecięca zabawa od czasu jego narodzin aż do późnego dzieciństwa (Trempała, 2011).

OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY

W najwcześniejszych miesiącach życia, czyli niemowlęctwie, dostępnymi dla dziecka typami aktywności są zabawy sensomotoryczne i eksploracyjne. Mały człowiek doświadcza i bada wówczas swoje otoczenie za pomocą zmysłów, a czynności te są dla niego źródłem dużej satysfakcji. Okres poniemowlęcy to czas zabaw funkcjonalno-manipulacyjnych oraz symbolicznych. Dla tych pierwszych, pojawiających się wcześniej, charakterystyczne są przede wszystkim zwiększanie ilości wykorzystywanych w czasie aktywności przedmiotów oraz rosnąca funkcjonalność w tym obszarze. Łatwo zauważyć, że pierwotnie zabawa służy jedynie uzyskaniu przyjemności płynącej ze swobodnego manipulowania przedmiotami – proces ważniejszy jest od jego skutku.

ZABAWA SYMBOLICZNA

Zabawy symboliczne to po prostu zabawy „w udawanie”. Ich pojawianie się świadczy o rozwijającej się zdolności do rozróżniania rzeczywistości od jej umysłowej reprezentacji. Początkowo dziecko czynności “na niby” wykonuje wyłącznie w odniesieniu do samego siebie, z czasem angażowane są także inne osoby, a udawane czynności łączone są w sekwencje. Jako ostatnia pojawia się zabawa, w której dziecko udaje, że dany przedmiot jest tak naprawdę czymś innym np. klocek “udaje” telefon. Kiedy dziecko odkryje już, że danym obiektem można posługiwać się tak, jakby był on czymś zupełnie innym, pojawia się kolejna nowa umiejętność – może ono udawać, że obiekt ten posiada cechy, których tak naprawdę nie ma (ciasteczko z klocków może być słodkie i smaczne). Jako ostatni rodzaj udawania pojawia się tzw. forma istnienia – możemy udawać, że coś istnieje, choć w rzeczywistości tak nie jest (w ten sposób możemy bawić się już z młodszymi przedszkolakami) .

ŚREDNIE DZIECIŃSTWO

Gdy mały człowiek wchodzi w okres średniego dzieciństwa (osiąga wiek przedszkolny) jego zabawy stają się bardziej różnorodne i złożone. Rozwój w zakresie motoryki dużej, czyli sprawności całego ciała oraz motoryki małej (sprawności w obszarze dłoni i palców) stwarzają nowe, niedostępne dotąd możliwości działania. Dziecko nie tylko swobodnie biega i skacze, ale może także z powodzeniem rzucać bądź kopać piłkę oraz uczyć się nowych umiejętności takich jak pływanie czy jazda na rowerze. Czynności te z pewnością ułatwia występujący w tym okresie tzw. głód ruchu, czyli ogromna wręcz potrzeba aktywności. W odniesieniu do motoryki małej, w wieku przedszkolnym dzieci rysują, malują, lepią i wyklejają, a ich umiejętności w zakresie tych sprawności ulęgają stałej poprawie. Średnie dzieciństwo to też czas zabawy z rówieśnikiem, który powoli staje się jej rzeczywistym uczestnikiem.

Początkowo dzieci bawią się samotnie, z czasem pojawiają się zabawy równoległe, wspólne i wreszcie zespołowe (w okresie przedszkolnym występują wszystkie wymienione rodzaje zabaw). Dzięki tym ostatnim dzieci uczą się negocjować, współpracować i razem rozwiązywać problemy. Wspólna aktywność wspomaga też socjalizację, dla której szczególne znaczenie mają zabawy w role. Zabawy te nie tylko pozwalają na uchwycenie istoty danej roli (“Co to znaczy być lekarzem?, “Co to znaczy być mamą?”), ale także umożliwiają dziecku samodzielne ustanowienie ich reguł i podporządkowanie się im. Oczywiście w wieku przedszkolnym dużo radości sprawiają dziecku również zabawy receptywne, polegające na przykład na oglądaniu książeczek czy telewizji.

OKRES PÓŹNEGO DZIECIŃSTWA

Tego rodzaju zabawy kontynuowane są również w młodszym wieku szkolnym, inaczej zwanym okresem późnego dzieciństwa. Okazuje się, że mimo nie najlepszych opinii, media mogą również przyczyniać się do rozwoju dzieci, gdyż dzięki nim mogą one pozyskiwać informacje istotne dla tworzenia własnych wyobrażeń o świecie, a także wiedzy o regułach i normach funkcjonowania społecznego.

Późne dzieciństwo to również czas gier z regułami oraz zaawansowanych zabaw konstrukcyjnych. W przypadku tych ostatnich, dla dziecka ważny staje się rezultat działania (model samolotu czy domek dla lali z klocków). Rosnącą popularność zyskują również majsterkowanie oraz rysowanie. Jeśli przyjrzymy się rysunkom dzieci w tym wieku, zauważymy, że stają się one coraz bardziej realistyczne, prezentują ruch oraz emocje przedstawionych postaci. Gry z regułami natomiast, na których przestrzeganie dzieci kładą szczególny nacisk, tradycyjnie mające swoje miejsce w pobliżu ich miejsca zamieszkania (podwórka, place zabaw) obecnie coraz częściej przenoszone są do specjalnie w tym celu utworzonych miejsc (np. kluby sportowe) bądź Internetu.

Interesującym przykładem zabaw, często spędzających sen z powiek nauczycielom szkół podstawowych są przepychanki. Są one charakterystycznym dla chłopców typem aktywności, służącym ustaleniu hierarchii i pozycji poszczególnych członków grupy rówieśniczej.

UCZĘ SIĘ BAWIĄC, BAWIĘ SIĘ UCZĄC

Wiemy już, jak zmienia się zabawa dziecka na przestrzeni jego rozwoju od okresu niemowlęcego do późnego dzieciństwa. Jak możemy wykorzystać naturalną do niej tendencję, aby mądrze stymulować jego rozwój? Myślę, że dla Czytelników nie będzie zaskoczeniem stwierdzenie, że to zależy. Przede wszystkim warto ustalić, na jaką umiejętność chcemy oddziaływać. Następnie należy stwierdzić, czy dana aktywność leży w zakresie posiadanych przez dziecko kompetencji – nauki jazdy na rowerze nie rozpoczynamy przecież, zanim dziecko nie nauczy się chodzić. Na koniec zastanówmy się, czy wybrane przez nas działanie rzeczywiście przyniesie dziecku radość (choć tu warto uwzględnić również “nudne” kwestie bezpieczeństwa). Poniżej postaram się przedstawić kilka wybranych przykładów zabaw stymulujących rozwój tzw. umiejętności wykonawczych, odpowiedzialnych w dużej mierze za sukces edukacyjny dzieci.

UMIEJĘTNOŚCI WYKONAWCZE

Czym właściwie są umiejętności wykonawcze? Jak sama nazwa wskazuje, są one odpowiedzialne są za prawidłowe wykonywanie różnych zadań (Dawson i Guare, 2012). Zaliczamy do nich: pamięć roboczą, hamowanie reakcji, planowanie, przerzutność uwagi oraz kontrolę emocji. Łatwo zauważyć, że umiejętności te wykorzystujemy praktycznie na każdym kroku – prawdopodobnie nie istnieje czynność, która nie angażowałaby przynajmniej jednej z nich. Aby lepiej zrozumieć, jak ważne są umiejętności wykonawcze dla efektywnego funkcjonowania dziecka w świecie, zastanówmy się, do czego przydać się one mogą młodemu człowiekowi, który właśnie rozpoczyna swoją przygodę ze szkołą podstawową.

Dziecko w tym czasie powinno m.in.: umieć zapamiętać przynajmniej krótkie polecenia nauczyciela (pamięć robocza), powstrzymywać się od przemieszczania po sali w trakcie zajęć stolikowych (hamowanie reakcji), zaplanować jakie rzeczy należy umieścić danego dnia w tornistrze (planowanie), umieć przejść od jednego zadania do drugiego (przerzutność uwagi) czy też poradzić sobie z porażką w czasie wspólnych gier (kontrola emocji). Nietrudno dostrzec, że dziecko, które nie opanowało powyższych umiejętności w pożądanym przez nauczyciela stopniu może zyskać łatkę leniwego czy niegrzecznego, a to przecież nie jest prawdą! Jak więc bawić się, żeby mądrze wspierać rozwój umiejętności wykonawczych u dzieci?

EPOKA LODOWCOWA JAKO WSPARCIE PAMIĘCI

Czy pamiętacie słynną scenę z filmu “Epoka Lodowcowa”, w której tygrys Diego nieudolnie stara się zaangażować małego brzdąca w grę “Gdzie jest bobas”? Okazuje się, że ta popularna zabawa nie tylko sprawia dzieciom wiele radości, ale może również pomóc im rozwijać pamięć roboczą czy kontrolę emocjonalną. Tak małym dzieciom możemy zaproponować także zabawy polegające na ukrywaniu i szukaniu obiektów bądź chowaniu się samego dziecka.

Równie interesującą propozycją dla dzieci między 6 a 18 m.ż. mogą okazać się gry polegające na imitowaniu czynności opiekuna np. budowaniu wieży z klocków, ale też wspólnym sprzątaniu zabawek (ta zabawa prawdopodobnie usatysfakcjonuje również dorosłych). Oczywiście w tym wieku sprawdzą się także wszelkie zabawy paluszkowe (pamiętacie “Tu sroczka kaszkę ważyła”?). Nie zapominajmy też, że najprostszą formą stymulującej rozwój dziecka aktywności są “rozmowy” z nim, czyli początkowo po prostu wskazywanie na elementy otoczenia lub nazywanie obiektów wskazywanych przez dziecko.

ZABAWY RUCHOWE

Nieco starszym dzieciom (między 18 a 36 m.ż.) z pewnością przypadną do gustu gry i zabawy ruchowe. Tory przeszkód, piosenki i zabawy wymagające imitowania ruchów prowadzącego lub wykonywania wielu ruchów, jak również ćwiczenia polegające na zastyganiu bądź zmianie aktywności na umówiony sygnał sprawiają wiele radości, ale także wspomagają rozwój przerzutności uwagi czy hamowania reakcji. W zabawie możemy wykorzystać też gry polegające na kategoryzowaniu obiektów, starszakom natomiast zaproponować możemy kilkuelementowe puzzle. Ponieważ okres poniemowlęcy to czas rozwoju zabawy symbolicznej, do repertuaru zabaw z dzieckiem możemy wprowadzić również tego typu aktywności .

SZYMON MÓWI: PAMIĘĆ ROBOCZA

dy dziecko osiąga wiek przedszkolny zabawa “w udawanie” staje się bardziej wyspecjalizowana, dlatego warto zadbać o wyposażenie dziecięcego pokoju w przedmioty ją ułatwiające (np. zestaw małego doktora czy kucharza). Ważne jest również dostarczanie informacji na temat różnych ról społecznych, które możemy wykonywać – tutaj przydać się mogą różnorakie filmy i książeczki.

Innym przykładem wspólnej aktywności z przedszkolakiem może być opowiadanie historii. Dziecko może robić to samodzielnie, opowiadać jedną historię z innymi rówieśnikami albo odgrywać je. W tym wieku dzieci nadal uwielbiają zabawy ruchowe, ale teraz możemy zadbać o to, aby były one bardziej wymagające – tory przeszkód mogą być bardziej skomplikowane, a zabawy w zastyganie wymagać przyjęcia określonej pozycji. Celem wspomagania rozwoju przerzutności uwagi, jak również planowania i pamięci roboczej, przedszkolaki możemy zaangażować także w bardziej złożone gry wymagające sortowania ze zmianą reguł, puzzle składające się z większej ilości elementów oraz wspólne gotowanie (choć późniejszy stan kuchni może niektórych z nas odstraszać od tego rodzaju działań). Jeśli nasze dziecko jest starsze (5 – 7 lat) we wspólnej zabawie postarajmy się wykorzystać też gry karciane i planszowe: wymagające zapamiętywania, dopasowywania, szybkiej odpowiedzi bądź też przyjęcia określonej strategii, żeby wygrać.

Wśród gier ruchowych wybierajmy te, które wymagają skupienia uwagi czy szybkiego działania np. rzutów piłką. Pamiętacie zabawę “Szymon mówi”? Śmiało możecie zaproponować ją Waszemu dziecku! Starsze dzieci chętnie wezmą także udział w grach połączonych z rymowankami i śpiewem. Tutaj dobrym wyborem będą gry polegające na kopiowaniu innych, zapamiętywaniu i powtarzaniu określonych zwrotów czy też takie, polegające na wyklaskiwaniu złożonych rytmów. Okres między 6 a 8 r.ż. to także dobry moment na wprowadzenie zabaw wymagających strategii lub refleksji tj. zagadki.

CO DLA STARSZYCH?

Nie będzie zaskoczeniem stwierdzenie, że w młodszym wieku szkolnym dzieci nadal możemy zachęcać do udziału w grach i zabawach należących do opisanych wyżej kategorii, ale powinny być one oczywiście jeszcze bardziej złożone i wymagające. Gry karciane i planszowe na przykład, mogą wymagać dużej kontroli uwagowej i szybkiego reagowania, a także posługiwania się złożoną strategią działania (np. szachy) i wyobraźnią (“Minecraft”!).

W przypadku gier ruchowych, oprócz aktywności zorganizowanych (np. klub piłkarski), dzieci mogą także brać udział w zabawach angażujących również ich rodziców, takich jak zabawy z wykorzystaniem liny czy paintball. Jeśli dziecko wyrazi takie pragnienie (a nie jest to tylko niespełnione marzenie opiekuna), może zaangażować się także w lekcje tańca i gry na instrumencie. Dzieci w okresie późnego dzieciństwa mogą też z powodzeniem rozwiązywać krzyżówki, sudoku czy układać kostkę Rubika.

CZAS NA PRAKTYKĘ!

Czy po lekturze niniejszego tekstu zmienił się wasz stosunek do dziecięcej zabawy? Może stał się on bardziej przychylny? A może wiecie już, jak pozytywnie zagospodarować czas dwu-, cztero- czy ośmiolatkowi? Mam nadzieję, że tak. Zanim jednak rozpiszecie dla Waszego dziecka (córki, brata, ucznia, kuzynki etc.) tygodniowy plan stymulujących rozwój aktywności pozwólcie, że zaproponuję Wam na koniec krótkie ćwiczenie.

Wybierzcie dowolną zabawę, którą chcecie wprowadzić, a następnie wypiszcie (z Waszej perspektywy) wszystkie pożądane jej właściwości. Zrobione? Odwróćcie kartkę i wykonajcie to samo ćwiczenie, ale tym razem z perspektywy dziecka. Porównajcie teraz obie listy. Na którym miejscu znajduje się “dobra zabawa” na Waszej liście? Na którym na liście dziecka? Wszystkich, którzy uzyskali duże rozbieżności między listami zapraszam do ponownej lektury artykułu. Jeśli jednak wolicie praktykę od teorii możecie po prostu pobawić się z Waszym dzieckiem według jego pomysłu. Ono na pewno wyjaśni Wam jak się to robi!

• Dawson , P.i Guare, R. (2012). Zdolne, ale rozkojarzone. Wspieranie rozwoju dziecka za pomocą treningu umiejętności wykonawczych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Harwas-Napierała, B. i Trempała, J. (2009). Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Smith, K. (2008). Play. W: B. Hopkins (red.), Cambridge Encyclopedia of Child Development (s.344-347). Cambridge: Cambridge University Press.
• Trempała, J. (2011). Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa:  Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Wygotski, L. (1966). Igra I jeje rol w psychiczeskom rozwitii rebienka. Woprosy psychologii, 6, 62-76).