Krytyka Zimbardo - przełom czy burza w szklance wody? Cz I

KRYTYKA ZIMBARDO – PRZEŁOM CZY BURZA W SZKLANCE WODY?

Słowa kluczowe: Zimbardo, eksperyment więzienny, SPE, Stanford Prison Experiment, krytyka, Ben Blum, psychologia społeczna, naukowy sceptycyzm.

ABSTRAKT

Eksperyment Więzienny Philipa G. Zimbardo to przypuszczalnie najbardziej rozpoznawalne badanie psychologii społecznej. Lato 2018 okazało się dla tego naukowego przedsięwzięcia niezwykle gorące. Eksperyment znalazł się w ogniu krytyki tak silnej, że pojawiły się wezwania do wycofywania badania z podręczników psychologii a słowa „przekręt” czy „kłamstwo” zaczęto używać w jego odniesieniu równie często, jak niegdyś „szokujący”.

Przy bliższym spojrzeniu okazuje się, że krytykę można sprowadzić do jednego źródłowego artykułu, który przedstawia nierówny poziom argumentów. Część z nich zasługuje za uwagę jako kluczowe i nowe, część zaś można uznać za wyolbrzymienia, uproszczenia i powielenia znanych od dawna zarzutów. Uważne i krytyczne spojrzenie na Eksperyment Więzienny Zimbardo i argumenty przeciw niemu daje nie tylko mniej czarno-biały, ale i o wiele ciekawszy obraz. To przykład fascynującej i zaciekłej walki o ważną politycznie i społecznie kwestię. W walce tej obie strony dochowują wierności raczej swojej sprawie niż faktom. To także historia o problemach zbyt sensacyjnego relacjonowania nauki.

UPADEK KRÓLA

Każdy, kto interesuje się naukową psychologią, musiał słyszeć o Stanfordzkim Eksperymencie Więziennym („Stanford Prison Experiment”-SPE) autorstwa prof. Philipa Zimbardo. To przemawiające do wyobraźni badanie omawiane jest w podręcznikach, przywoływane przez publicystów, komentowane w popularnej prasie. Obecnie pisze się o nim jako o „kłamstwie” czy „przekręcie”, wzywa się do „napisania na nowo historii” i „przeredagowania podręczników”. Krytykę znaleźć można nie tylko na blogach czy na Twitterze, ale również w prasie naukowej^1,2,3. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że król jest nagi a tylko zatwardziali zwolennicy upadającego autorytetu będą go bronić. Prawda jest jednak bardziej skomplikowana.

Opowiem Wam najuczciwiej jak potrafię o tym, co wiadomo, czego nie wiadomo, a co sądzę w sprawie Zimbardo vs. Miażdżąca Krytyka (Reszta Świata, 2018).

Na początek warto przyjrzeć się mnogości krytyki SPE. Tak wielu z nas mogło już się z nią zetknąć i to w różnych źródłach, że łatwo ulec pewnemu złudzeniu. Gdy daną informację słyszymy po raz kolejny, wydaje nam się ona bardziej pewna.

Ma to swoje racjonalne uzasadnienie – im więcej niezależnych osób twierdzi, że coś się zdarzyło, tym bardziej możemy temu ufać. Gdy jednak pojedyncza osoba przedstawi swoją relację a wiele osób za nią podąży, trudno mówić o prawdziwie zwiększonej wiarygodności. Cała historia jest tak prawdziwa, jak przekaz pierwszej osoby, jednak przez wielokrotne powtórzenia wydaje nam się ogólnie podzielanym poglądem (Weaver, Garcia, Schwarz i Miller, 2007).

Tak właśnie jest w przypadku wszechobecnej krytyki SPE – atakujące teksty bowiem, pomimo swej wielości, to tak naprawdę komentarze i interpretacje czerpiące z dwóch źródeł – artykułu autorstwa Bena Bluma i książki autorstwa Thibaulta Le Texier „Histoire d’un mensonge” („Historia Kłamstwa”). W istocie mamy nawet do czynienia z jednym źródłem – tekstem Bluma. O książce Thibaulta Le Texier na razie przede wszystkim się mówi i pisze, lecz się jej nie czyta – dostępna jest bowiem tylko w języku francuskim (Le Texier, 2018). Polsko i anglojęzyczna krytyka to głównie powielanie, interpretowanie i komentowanie jednej źródłowej relacji. Warto się jej zatem przyjrzeć.

BLUM A SPRAWA ZIMBARDO

Ben Blum to doktor nauk informatycznych, który we wrześniu 2017 r. wydał swoją debiutancką książkę „Ranger Games” (Blum, 2018). To opowieść o jego kuzynie – Alexie Blumie. Alex to były żołnierz amerykańskich „Rangers”, który wziął udział w napadzie na bank, kierowanym przez swojego ówczesnego dowódcę. Rodzina, wierząca głęboko w niewinność do tej pory przykładnego młodego mężczyzny, zwróciła się do prof. Zimbardo o pomoc w sądowej batalii. Miał on zaświadczyć o sile sytuacji i przemożnym wpływie długotrwałego treningu do posłuszeństwa wobec wojskowego przełożonego.

Dzięki zaangażowaniu w historię Alexa, Philip Zimbardo stał się rodzinnym bohaterem Blumów, a jego osoba i badania zyskały duże zainteresowanie ze strony Bena Bluma. Zainteresowanie z zaskakującym finałem. Po wnikliwych dociekaniach i kilku zwrotach akcji w sprawie kuzyna (przyznał się on między innymi do większej świadomości swoich czynów), Ben Blum uznał najsłynniejszy eksperyment profesora za przekręt. Wnioski płynące z niego zaś za szkodliwe społecznie, moralne usprawiedliwienie sprawców.

Według Bluma eksperyment więzienny daje nam łatwą wymówkę „to nie ja, to sytuacja”, a przez to oddala konstruktywną skruchę i przejęcie odpowiedzialności za swoje czyny. Takie przemyślenia zawarł w artykule pod niedającym się zignorować tytułem „A lifespan of a lie” („długość życia kłamstwa”– Blum, 2018).

MOCNE TEZY

W artykule, autor stawia kilka mocnych tez:

Ikoniczne przykłady skrajnych zachowań uczestników eksperymentu były udawane,
Zimbardo i jego zespół celowo wywoływał u strażników agresywne zachowania,
Zimbardo winien jest prób uciszenia swoich krytyków,
Zimbardo winien jest narzucania kłamliwej i moralnie zwodniczej narracji o eksperymencie,
Uczestnicy nie wiedzieli jak mogą zrezygnować z udziału w badaniu.

Tekst kończy się wnioskiem „eksperyment to kłamstwo”. Nie „wyolbrzymienie”, „nierzetelność”, czy „manipulacja” – kłamstwo. Nawet w dobie kryzysu replikacyjnego w psychologii, podobne wyroki zapadają rzadko. Na miano „kłamstwa” czy przekrętu zasłużył sobie do tej pory Diederik Stapel (zob. np. Bhattacharjee, 2013; Klebaniuk, 2012), ale ten człowiek po prostu wymyślał wyniki badań. W przypadku krytyki Zimbardo mamy więc do czynienia z silnymi zarzutami i pod tym kątem warto zbadać dowody, wymagając od nich mocy adekwatnej do stawianych tez.

CO JEST KŁAMSTWEM W SPE?

SPE to historia obok której trudno przejść obojętnie, to samo tyczy się jej krytyki. Wyraziste metafory ludzkiej natury zawsze będą oddziaływać na nasze emocje i wchodzić w konflikt z naszymi wartościami i przekonaniami lub przeciwnie – przyjemnie z nimi współgrać. Trzeba świadomego wysiłku, żeby nie zatrzymać się na ocenie „lubię/nie lubię”, „zgadzam się/nie zgadzam się”. Krytyczny i świadomy odbiór wiedzy wymaga jednak tego, by prawdziwości twierdzenia oceniać nie na podstawie jego brzmienia, ale dowodów przedstawionych na jego uzasadnienie. Kierując się tym przesłaniem, przyjrzyjmy się tezom Bluma i argumentom na ich rzecz.

UCZESTNICY UDAWALI

Ważnym wątkiem krytyki Bluma jest aktorstwo. Twierdzi on, że znalazł dowody na to, iż zachowania uczestników eksperymentu nie były wyrazem ich autentycznych emocji czy postaw, a jedynie świadomie odgrywanym spektaklem. Największy przełom ma dotyczyć Douglasa Gordiego, słynnego więźnia nr 8612. Jego histeryczne załamanie nerwowe przeszło do historii jako jaskrawa ilustracja psychicznego cierpienia jednostki w totalnej instytucji , która nawet w zaaranżowanej wersji doprowadza do szaleństwa.

Według autora artykułu okazało się jednak, że Gordi blefował. Udawał psychiczne załamanie, ponieważ… nie miał dostępu do książek, z których chciał się uczyć na egzamin. Nie znał innego sposobu na wymiganie się od dalszego uczestnictwa (wrócę jeszcze do tej kwestii), wybrał więc symulowanie złego stanu psychicznego. Jego historię ma dodatkowo uwiarygadniać fakt, że uczęszczał na zajęcia teatralne. Jaki dowód w sprawie przedstawia Blum? Wypowiedź Douglasa Gordiego (Blum, 2018). A na jakiej podstawie wnioskowaliśmy wcześniej o autentyczność jego zachowań? Na podstawie wypowiedzi Douglasa Gordiego.

Problem polega na tym, że próbujemy tu rozwikłać kwestie stanów wewnętrznych, myśli i motywacji, o których z definicji pełnie wiedzy może mieć tylko sam zainteresowany. Gdy twierdzi on na ten sam temat sprzeczne rzeczy, na jakiej podstawie mamy wnioskować, kiedy mówi prawdę a kiedy się z nią mija? Można by z powodzeniem podać uprawnioną psychologiczną argumentację na rzecz tego, że bardziej powinniśmy wierzyć późniejszej lub wcześniejszej wypowiedzi. Mało tego – w świetle odkryć psychologii poznawczej, całkiem możliwy jest stan w którym również my sami nie umiemy uczciwie zrelacjonować powodów własnych działań czy też przypomnieć sobie dokładnie wydarzeń z naszym udziałem (np. Lilienfeld i in., 2017, Rozdział 3).

Wypowiedź na temat własnych stanów wewnętrznych, która przeczy wcześniejszym twierdzeniom, powinna zasiać niepewność. Trudno jednak pogodzić się z twierdzeniem, że oto ze sprzecznych relacji jednostki na własny temat, wyłania się niepodważalny dowód w rodzaju: teraz wiemy już że „a” a nie „b”.

Cały artykuł

ŹRÓDŁA:

Banuazizi, A., i Movahedi, S. (1975). Interpersonal dynamics in a simulated prison: A methodological analysi
Bhattacharjee, Y. (2013). Diederik Stapel’s Audacious Academic Fraud. [online] Nytimes.com. Pobrane z: https://www.nytimes.com/2013/04/28/magazine/diederik-stapels-audacious-academic-fraud.html [Data dostępu 8 Paź. 2018].
Blum, B. (2018). Ranger Games: a story of soldiers, family and an inexplicable crime. S.l.: Anchor.
Brzeziński, J. (1996). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa, Poland: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Festinger, L. (1980). Looking backward. Retrospections on social psychology, 236-254.
Grzyb, T. (2017). Eksperyment terenowy w psychologii społecznej: metodologia, etyka, praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Haney, C., Banks, W. C., i Zimbardo, P. G. (1973). A study of prisoners and guards in a simulated prison. Naval research reviews, 9(1-17).
Klebaniuk, J. (2012). Profesor Stapel na dopingu. O upiększaniu psychologii społecznej. Psychologia społeczna, 7(3), 213-217.
Kousta, S. (2017). Cognitive science: Flawed reasoning. Nature Human Behaviour, 1, 149. https://doi.org/10.1038/s41562-017-0149
Le Texier, T. (2018). Histoire d’un mensonge: enquête sur l’expérience de Stanford. Paris: La Découverte.
Lilienfeld, S. O., Lynn, S. J., Ruscio, J., Beyerstein, B. L., Sagan, D., Szwajcer, P., i Wydawnictwo CiS. (2017). 50 wielkich mitów psychologii popularnej: półprawdy, ćwierćprawdy i kompletne bzdury. Warszawa; Stare Groszki: Wydawnictwo CiS.
Lovibond, S. H., i Adams, W. G. (1979). The effects of three experimental prison environments on the behaviour of non-convict volunteer subjects. Australian Psychologist, 14(3), 273-287.
Reicher, S., Haslam, A. and Van Bavel, J. (2018). Time to change the story. [online] Thepsychologist.bps.org.uk. Pobrane z: https://thepsychologist.bps.org.uk/volume-31/august-2018/time-change-story [Data dostępu 19 Paź. 2018].
Staub, E. (2007). Review of The Lucifer Effect: Understanding How Good People Turn Evil by Philip Zimbardo. PsycCRITIQUES: American Psychological Association Review of Books, 52.
Weaver, K., Garcia, S. M., Schwarz, N., i Miller, D. T. (2007). Inferring the popularity of an opinion from its familiarity: A repetitive voice can sound like a chorus. Journal of Personality and Social Psychology, 92(5), 821–833. https://doi.org/10.1037/0022-3514.92.5.821
Witkowski, T. (2018). Lucyfer, którego wymyślił Zimbardo. O konsekwencjach stanfordzkiego eksperymentu więziennego i skandalu, którego stał się obiektem. [online] W obronie rozumu. Pobrane z:https://tomwitkow.wordpress.com/2018/07/02/lucyfer-ktorego-wymyslil-zimbardo-o-konsekwencjach-stanfordzkiego-eksperymentu-wieziennego-i-skandalu-ktorego-stal-sie-obiektem/ [Data dostępu 11 Paź. 2018].
Zimbardo, P. (2018). Philip Zimbardo’s Response to Recent Criticisms of the Stanford Prison Experiment. [online] Stanford Prison Experiment. Pobrane z: http://www.prisonexp.org/response/ [Data dostępu 24 Paź. 2018].
Zimbardo, P. G. (2006). On rethinking the psychology of tyranny: The BBC prison study. British Journal of Social Psychology, 45(1), 47–53. https://doi.org/10.1348/014466605X81720
Zimbardo, P., Haney, C., i Banks, W. C. (1973). A Pirandellian prison. New York Times Magazine, 8, 38ff.

DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ:

O AUTORZE

Kamil Izydorczak

Psycholog, doktorant SWPS Uniwersytetu Humanistycznospołecznego, naukowo zgłębiający tematykę non-konformizmu i postaw wobec obcych grup. Członek projektu Guerilla Skepticism on Wikipedia, którego celem jest ulepszanie zawartości Wikipedii w tematach sceptycyzmu, nauki i pseudonauki.