CO ŁĄCZY PEWIEN EKSPERYMENT KINOWY, AC/DC I WALTA DISNEYA? MIT BODŹCÓW PODPROGOWYCH

Słowa kluczowe: przekaz podprogowy, eksperyment kinowy, świadomość.

ABSTRAKT

Powszechnie znane zjawisko podświadomości bezustannie pojawia się w dyskusjach dotyczących manipulacji w mediach. Wysnuwa się często podejrzenia, że te osobliwe bodźce, które się nam pokazuje na każdym kroku, mają znaczący wpływ na ludzkie zachowanie. Czy faktycznie mamy się czego obawiać? Czy nasze konsumenckie wybory rzeczywiście zależą tylko od nas?

WSTĘP

W dzisiejszych czasach wiele ludzkich wyborów tłumaczymy ,,podświadomością”. Używamy tego pojęcia powszechnie, jednak czy zdajemy sobie sprawę czym owa podświadomość jest? Otóż percepcja podprogowa (tzw. subliminalna) jest procesem rejestrowania informacji bez świadomości ich spostrzegania przez zmysły. Dzieje się tak, gdyż informacje te są zbyt słabe lub trwające zbyt krótko, by mogły zostać świadomie przez nas zarejestrowane (Hellew, 2007).

Pojawia się jednakże pewna wątpliwości. Jeśli bodziec jest podprogowy, czyli leży poniżej poziomu wywołania reakcji, to czy może mieć on dostrzegalny wpływ na nasze zachowanie? Musi zaistnieć przecież minimalna wartość siły bodźca, by człowiek był w stanie w ogóle go zarejestrować. Musi być zatem osiągnięty tzw. próg absolutny. Warto zauważyć, że może on być osiągnięty dwupłaszczyznowo, na poziomie fizjologii i świadomości. Zatem, ażeby uznać bodziec za podprogowy, musi być on na tyle silny, by zarejestrowało go nasze ciało, lecz na tyle słaby, by nie dotarł on do naszej świadomości.

JAK UZYSKAĆ TAKI BODZIEC?

Sposobów jest wiele. Wystarczy, chociażby spreparować, trwający do 10 ms, krótki ,,dodatek” do filmu lub utworu muzycznego, np. backmasking (nagranie dźwiękowe odtwarzane od tyłu) lub infradźwięki (niesłyszalne dla człowieka fale dźwiękowe poniżej 16 Hz). W tym miejscu warto przywołać również opis działania urządzenia nazywanego tachioskopem, który w swym działaniu wykorzystuje migawki obrazów. Nie jest to, co prawda, stricte podpropogowe, lecz znając ten mechanizm lepiej można wyobrazić sobie czym jest podprogowość. Czy tachioskop wpływa na nasze zachowanie? Tak. Dzięki niemu możemy wyszkolić się w szybkim reagowaniu na bodźce, szybciej czytać i rozszerzać pole naszego widzenia. Podczas II wojny światowej, tachioskop służył żołnierzom do nauki sprawnego rozróżniania wśród swoich – samolotów wroga.

EKSPERYMENT

Warto w tym miejscu przypomnieć pewien znany eksperyment kinowy przeprowadzony w New Jersey w latach 50 XX wieku. Na jego potrzeby spreparowano taśmę filmową, w którą wpleciono w odstępach jednominutowych dwa rodzaje pojedynczych klatek. Jedna z nich zachęcała do jedzenia popcornu a druga do picia Coca-Coli. Eksperyment miał rzekomy wpływ na zwiększoną sprzedaż popcornu i Coca-Coli w sąsiadujących sklepach wśród nieświadomych odbiorców przekazu.

Ostatecznie odkryto, że dane o wzroście sprzedaży zostały spreparowane a eksperyment okazał się być oszustwem (Motluk, 2006).

Był to jednak ważny moment, ponieważ wśród ludzi rosło zapotrzebowanie na sensacyjne doniesienia. Liczne próby przeprowadzenia eksperymentów na ten temat niejednokrotnie kończyły się jednak fiaskiem ze względu na tendencyjność badań.

Przekaz podprogowy urósł do rozmiaru broni psychologicznej i stał się coraz bardziej popularnym i modnym tematem, poruszanym chociażby w publikacjach literackich. Kanadyjski socjolog, Key, oskarżał praktycznie wszystkie media o to, że stosują reklamę podprogową. Według niego zakres jej  wykorzystania w Stanach Zjednoczonych osiągnął taki poziom, że stała się nieodłącznym elementem kultury amerykańskiej, która napędza sprzedaż (Augustynek, 2001). Autor nie podaje jednak żadnych nazwisk, wyników badań ani cytatów, które mógłby uwiarygodnić jego oskarżenia. Szczególną obsesją Key’a były odniesienia do erotyki, które w jego mniemaniu występują niemal we wszystkich reklamach. Jak nietrudno się domyślić, wywołało to falę oburzenia ze strony opinii publicznej. Wszyscy byli przerażeni wizją manipulacji ze strony mediów. Zjawisko to postanowił zbadać dokładniej jeden z badaczy zajmujących się problematyką reklamy subliminalnej, profesor reklamy Jack Haberstroh z Virginia Commonwealth University. Przeprowadził on badania środowiskowe wśród agencji reklamowych. Chciał dowiedzieć się, czy rzeczywiście wykorzystują one w swych przekazach bodźce podprogowe. Ostatecznie nie znalazł ani jednego człowieka, który potwierdziłby fakt wykorzystywania takich narzędzi w praktyce (Latane, 1981).

REPLIKACJA

Mimo to badania na ten temat trwają nadal. Nie potwierdzają one jednak na ogół istnienia znaczącego wpływu komunikatów podprogowych na psychikę człowieka. Ważnym dowodem w tej sprawie jest chociażby rezultat eksperymentu B. Kwarciaka z Instytutu Psychologii UJ, który łudząco przypomina ten kinowy z popcornem i Coca-Colą. W tym przypadku jednak osobom badanym eksponowano podczas półgodzinnego filmu pojedyncze klatki ukazujące loda na patyku. Wypełniana po przeprowadzonym eksperymencie ankieta nie potwierdzała ich wpływu na zachowania uczestników, ponieważ zaledwie 4% badanych miało ochotę na lody. Nie zmienił się również poziom sprzedaży tego produktu. Wynik ten może dowodzić temu, że popularne stwierdzenie, iż bodźce podprogowe mają wpływ na ludzkie zachowanie, jest mitem.

MIT DALEJ ŻYWY

Mimo wszystko jest to mit, w który nadal się wierzy. Wielokrotnie próbowano wykorzystać przekaz podprogowy w różnych dziedzinach. Politycy nieraz usiłowali zwiększyć swoje poparcie poprzez częste wplatanie swoich wizerunków w świadomości potencjalnych wyborców lub poprzez ultrakrótkie ośmieszające kontrkandydatów zagrywki słowne. Właściciele automatów do gier też próbowali różnych sztuczek, by zwiększyć wśród hazardzistów wiarę w zwycięstwo, wyświetlając na ekranach gest zwycięstwa.

Komunikatów podprogowych doszukiwano się również w branży muzycznej. Znane są przypadki, gdy oskarżano wykonawców za samobójstwa nastolatków pod wpływem ich muzyki, w której rzekomo ukryte były słowa namawiające do popełnienia tego czynu. Autorów muzyki pozwano na ponad 6 mln dolarów odszkodowania a w pozwie pominięto fakt, że od ciężkiego brzmienia muzyki, którą słuchali, większy wpływ na samobójstwa nastolatków mogły mieć liczne czynniki środowiskowe, takie jak brak ojca, konflikt z ojczymem alkoholikiem, kary fizyczne ze strony matki czy zażywanie narkotyków.

Prowadzący sprawę sędzia Jerry Carr Whiethead oddalił pozew przychylając się do stanowiska obrony twierdzącej, że nie ma naukowych dowodów potwierdzających skuteczność bodźców podprogowych. W wyroku możemy przeczytać: „prezentowane dowody naukowe nie przekonują, że bodźce podprogowe, nawet jeżeli występują, mogą prowadzić do tego typu działań”. Percepcja podprogowa bowiem ogranicza się jedynie do czasowego pobudzenia wywołanego pojedynczym obrazem lub dźwiękiem i to jedynie w ściśle kontrolowanych warunkach laboratoryjnych. Nie był to jedyny przypadek odkrycia podprogowych treści w utworach muzycznych. Licznymi bodźcami podprogowymi (precyzyjniej: backmaskingiem) poszczycić się mogą muzycy grupy The Beatles, którzy w ten sposób przemycali niecenzuralne słowa lub też Pink Floyd, KISS, AC/DC, Led Zeppelin czy Queen. Obecnie istnieje wielu ludzi, którzy wnikliwie przysłuchują się utworom muzycznym w poszukiwaniu ukrytych przez twórców wiadomości i tworzą na ich podstawie rozmaite teorie spiskowe. Uważa się, że takie ukryte przekazy skłaniają do przyjmowania narkotyków czy do kultu szatana.

PODSUMOWANIE

W Stanach Zjednoczonych istnieje zakaz naruszania wolności słowa, w którym przekaz podprogowy się zawiera. Podobnie jest w Europie. We wszystkich krajach Unii Europejskiej istnieje całkowity zakaz stosowania reklamy podprogowej. Wszystko po to, by zapewnić odpowiednią ochronę konsumenta i przeciwdziałać nieuczciwej konkurencji między podmiotami gospodarczymi. Mimo takich uregulowań prawnych nadal istnieją ludzie dostrzegający w reklamach przekaz podprogowy. Skala zjawiska podejrzliwości wydaje się być duża, ponieważ do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji ciągle wpływają podobne skargi. Do tej pory jednakże żadna z nich nie okazała się prawdziwa.

Mimo że musi zaistnieć szereg obwarowań, by przekaz podprogowy jakkolwiek nas zmanipulował, to i tak niezaprzeczalnie wpływa on na nasze zachowanie, chociaż inaczej niż mogłoby się wydawać. Już sama ludzka świadomość istnienia takiego zjawiska budzi w człowieku najgłębsze pokłady kreatywności i ukryte umiejętności śledcze rodem z filmów sensacyjnych.

• Centrum Badania Opinii Społecznych. (2002). Polacy o schizofrenii i chorych na schizofrenię (1). Społeczne rozumienie słowa “schizofrenia”. Pobrane z: http://cbos.pl/SPISKOM.POL/2002/K_009_02.PDF. (Data dostępu: 20.03.2018)
• Augustynek, A. (2010). Sugestia, manipulacja, hipnoza. Warszawa: Difin.
• Barciński, M. (2011). Reklama subliminalna.
• Bleuler, M. (1925). Lehrbuch der Psychiatre, Berlin.
• Hellew, L. (2007). Unconscious Processing: Subliminal Perception. Neuropsychology, and the I-Function.
• Latane, B., Nida S. (1981). Ten years of research on group size and helping. Psychological Bulletin Nr 98.
• Lilienfeld, S., Ruscio, J., Beyerstein, B. L., Lynn, S. J. (2009). 50 Great Myths of Popular Psychology: Shattering Widespread Misconceptions about Human Behavior.
• Smolarek, S. (2013). Reklama podprogowa- istota, mity zagrożenia. Zarządzanie mediami Tom (3), s. 167-181.
• Moore, T. (1996). The Judas Priest Trial. Skeptical Inquirer Nr 20.
• Motluk, A. (2006). Subliminal advertising may work after all. New Scientist.
• Nakamura, K. Kubota K. (2006). Subliminal perception. Cambridge Cell Press.
• Wolberg, L.(1975). Hipnoza. Warszawa: PWN.
• Wiens, S. (2006). Subliminal emotion perception in brain imaging: findings, issues, and recommendations. Progress in Brain Research, Nr 156.